چهارمین همایش بین‌المللی صلح و حل منازعه در دانشکده مطالعات جهان برگزار شد

چهارمین «همایش بین‌‌المللی صلح و حل منازعه» در روزهای دوشنبه و سه‌شنبه 8 و ۹ خردادماه 1402 خورشیدی در دانشکدۀ مطالعات جهانِ دانشگاه تهران برگزار شد. از میان چکیده‌های ارسالی از سوی استادان و پژوهش‌گران داخلی و خارجیِ علاقمند به این حوزه، 199 چکیده پذیرفته ‌شد و در کتاب مجموعه چکیده‌های مقالات به چاپ رسید. از مجموع آثار منتشره، 125 چکیده به زبان فارسی و 74 چکیده به زبان انگلیسی است.

طی دو روز برگزاری همایش، 81 سخنرانی در مراسم افتتاحیه، اختتامیه و نشست‌های تخصصی برگزار شد که به‌صورت هم‌زمان در دو تالار حنّانه و ملل دانشکده مطالعات جهان انجام گرفت. از مجموع این سخنرانی‌ها، 47 سخنرانی به زبان فارسی و 34 سخنرانی به زبان انگلیسی ایراد شد.  از مجموع 81 سخنرانی، 55 مورد حضوری و 26 سخنرانی به‌صورت برخط (آن‌لاین) برگزار شد و همه سخنرانی‌ها از طریق برنامه «زُوم» پخش و ضبط شدند.

چهارمین «همایش بین‌‌المللی صلح و حل منازعه» با ارائه آثار و سخنرانیِ پژوهش‌گرانی از کشورهای پاکستان، مالزی، استرالیا، هند، ازبکستان، نپال، چین، سوئد، نیجریه، هلند، عمان، لبنان، روسیه، رومانی، ترکیه، لهستان، امریکا، فنلاند، بنگلادش و تایلند برگزار شد.

افتتاحیه همایش

در افتتاحیه همایش در روز نخست (دوشنبه 8 خرداد)، پس از خوشامدگویی دکتر روح‌الله حسینی، معاون علمی دانشکده مطالعات جهان، مراسم با سخنرانی افتتاحیه و دو سخنرانی کلیدی به‌طور رسمی آغاز شد و با برگزاري 14 نشست تخصصي طي دو روز ادامه يافت.

دکتر محمدجواد ظریف، دانشیار دانشكده مطالعات جهان دانشگاه تهران به‌عنوان سخنران افتتاحيه با عنوان «امنیتی‌سازی در دورۀ گذار؛ تهدیدی برای صلح جهانی» سخنرانی کرد. وی سخنان خود را با این مقدمه آغاز کرد که تلاش کنش‌گران سنتی و نوظهور بین‌المللی برای حفظ تسلط یا دست‌يابي به موقعیتی بهتر، موجب به خطر افتادن صلح و امنیت بین‌المللی می‌شود. «امنیتی‌سازی» به معنای کشاندن يك کشور به معرکه جنگ و منازعه است؛ به‌گونه‌ای که پیامدهایش متوجه خود آن کشور باشد. در این مجال، ارتباط تنگاتنگ اين موضوع با پارادایم «حذف» و «دشمن‌تراشی» مورد بحث قرار خواهدگرفت. دکتر ظریف تصریح کرد در دوره گذار کنونی، تلاش برای کسب جایگاه برتر در نظام بین‌المللی جای جنگ و منازعه میان قدرت‌های بزرگ در دوره گذار پیشین را گرفته‌است. کنش‌گران بین‌المللی متناسب با ظرفیت خود (آمریکا در مقوله امنیت، اروپا در حوزۀ هنجارسازی، چین در بستر تجارت، صنعت و نوآوری، روسیه در حوزه انرژی، و …) در صدد ارتقای جایگاه خود هستند.

وی ادامه داد آمریکا در پی توهم پیروزی در جنگ سرد، برای شکل‌دادن به جهان تک‌قطبیِ آمریکایی در دوران پساجنگ سرد تلاش می‌کرد، و بهره‌گیری از مزیت قطعی در حوزه نظامی با حملات به عراق، سودان، سومالی، لیبی، یوگسلاوی، کوزوو و … در دوره رؤسای جمهور از هر دو حزب نشانه اجماع نسبی نخبگان این کشور بر جنگ‌افروزی برای برساختن نظم نوین جهانی تحت سلطه نظامی آمریکا بود. اما ناکارآمدی یک‌جانبه‌گرایی نظامی آمریکا در جنگ بر ضد ترور و حمله دوم به عراق آشکار شد و در اواسط دهه ۱۳۸۰ شمسی، آمریکا  ناگزیر از اصلاح مسیر به‌سوی «امنیتی‌سازی» و تشدید جنگ‌های اقتصادی در قالب تحریم شد.

به نظر ظریف کنش «امنیتی‌سازی» و «تهدید‌اِنگاری» از آغاز توسط رژیم صهیونیستی به‌عنوان روش حکمرانی داخلی و کنش جهانی، ابتدا در قالب هولوکاست و یهودستیزی بر ضد اروپاییان، فلسطینیان و عرب‌ها و بعدها برای جمهوری اسلامی ایران به‌کار گرفته شده‌ است. هم‌چنین در بحران هسته‌ای ایران و بحران اوکراین، این کنش مورد استفاده آمریکا بوده‌است. به گفته دکتر ظریف در کنش‌گری آمریکا در قالب راهبردهای نظامی‌گری یک‌جانبه، امنیتی‌سازی و جنگ اقتصادی، «نیاز به دشمن» ابزار سلطه و حکمرانی جهانی است. «پارادایم دشمنی» بدون مبنای درست، همه مشکلات  را در «دشمن» خلاصه می‌کند. راهبرد برخورد با مشکلات، حذف «دشمن» از همه روندها و توجیه خطاهای «دوستان» است. نیاز به «دشمن» چنان ضروری است که در صورت لزوم «دشمن» باید برسازی شود. اسرائیل برای حفظ انسجام داخلی و توجیه بین‌المللیِ اقداماتِ تجاوزکارانه‌اش، نیازمند جایگزین‌کردن «دشمن قدیمی»  (اتحاد عربی) با «دشمن جدید» (ایران) بود. از این‌رو، با ادعای دست‌یابی قریب‌الوقوع ایران به سلاح هسته‌ای، اقدام به «امنیتی‌سازی» ایران در داخل و سطح بین‌المللی کرد. آمریکا نیز به‌جای دشمن از دست‌رفته «امپراتوری اهریمنی»، در جهت برسازی «دشمن جدید» در قالب «برخورد تمدن‌ها»، «جنگ بر ضد ترور» و «محور شرارت» تلاش کرد.

کنش بین‌المللی در نگرش نظامی-امنیتی آمریکا و اسرائیل، به‌صورت «حاصل جمع صفر» طراحی و اجرا می‌شود که در دنیای جهانی‌شده کنونی، نتیجه‌اش «حاصل جمع منفی» یا باخت همه کنش‌گران است. به‌رغم اصلاح مسیر آمریکا از درگیری در جنگ به «امنیتی‌سازی»، نگرش حاکم بر کنش‌گری جهانی آمریکا به‌سوی بازی با «حاصل جمع صفر» و تلاش برای کشاندن رقبا به این نوع بازی است.

سخنران افتتاحیه چهارمین همایش بین‌المللی صلح و حل منازعه گفت‌وگو، اصلاح ادراکی و درک متقابل جهانی را مهم‌ترین راه مقابله با امنیتی‌سازی دانست و گفت: به‌دلیل ماهیت «امنیتی‌سازی» و با جهانی‌شدن ارتباطات و اطلاعات، این روش نیازمند اقناع مخاطب داخلی و جهانی برای اجماع بر ضد یک کشور است. از این‌رو، «کنش‌گر هدف» با هوشمندی می‌تواند از افتادن در دام «امنیتی‌سازان» جلوگیری کرده و با ادراک صحیح شرایط جدید جهانی و تشخیص کنش «امنیتی» در برابر «امنیتی‌سازی» یا «تهدیداِنگاری» و خودداری از بازی در این زمین، مانع از شکل‌گیری اجماع امنیتی داخلی و جهانی شود.

پس از محمدجواد ظریف، دکتر ریچارد فالک استاد بازنشستْ حقوق بین‌الملل دانشگاه پرینستون و دبیر هیأت امنای دیده‌بان حقوق بشر اروپا-مدیترانه، به ایراد سخنرانی خود با عنوان «در جستجوی صلح در برهه‌ حساس تاریخی» پرداخت. وی ضمن تشکر از برگزارکنندگان کنفرانس اظهار کرد ایراد سخنرانی حضوری و ارتباط مستقیم با مخاطبان می‌توانست یادآورد خاطرات شیرین حضور سه سال قبل در ایران باشد.

وی از همراهی وزیر خارجه برجسته سابق ایران، محمدجواد ظریف، در جلسه افتتاحیه اظهار خرسندی نمود. دکتر ظریف در طی هشت سال عضویت کابینه دولت روحانی مبتکر چندین اقدام صلح‌آمیز بود که متأسفانه پایبندی به آن صورت نگرفت و این، نشان‌دهندۀ کوتاهی چند کشور منطقه و آمریکا برای همکاری در زمینه توافقنامه‌های حل منازعه منطقه‌ای است. وی افزود باعث خرسندی و البته شگفتی است که دکتر ظریف سخاوتمندانه درباره نوشته او در مخالفت با جنگ ویتنام، به اظهارنظر پرداخته است. وی همچنین تأکید کرد که سرسختانه حامی موضع دکتر ظریف درباره نقش بنیادین «گفتمان و تعامل» در هرگونه تلاش صلح‌آمیز بوده و از ایده هوشمندانه «پارادایم امنیتی‌سازی» ایشان در برملاسازی جنگ‌طلبی کشورهایی چون آمریکا و اسرائیل ازطریق تبدیل ماهیت دشمنان سیاسی _که به‌دنبال تحقق اهداف ملی معقول خود هستند_ به دشمنان بنیادگرا _به‌مثابه «تهدید امنیتی» به‌گونه‌ای که توجیه‌کننده واکنش‌های نظامی دفاعی باشد_ حمایت می‌کند.

پروفسور فالک افزود سخنان او سخنان یک شهروند جامعه پر از معضلات آمریکایی و عضوی نگران از جامعه بشریت است. وی گفت ما در زمانه‌ای از چالش‌های بی‌سابقه پیش‌روی حافظان امنیت منطقه‌ای و جهانی به‌سر می‌بریم که در آن بیش‌تر فعالان صلح  گرفتار چاله ناهمگنی تاریخی و به تعبیر او «رئالیسم کهنه» هستند. این شیوه نگریستن به صلح و حل منازعه از لنز برد/باخت به بازی قدرت می‌نگرد و به‌دنبال دستآوردهای استراتژیک منافع ملی خود به‌قیمت نابودی دیگران است. رئالیسم کهنه و مندرس حامی گزینه‌هایی در سیاست ملی است که انحصاراً برآمده از رویکرد و دیدگاه منافع ملی و ترجیحات استراتژیک هستند. نگاه این رویکرد به دیپلماسی برآمده از «جزء» است و نه «کل». چالش‌های پیش‌روی بشریت چه در زمینه سلامت، رفاه اقتصادی، ثبات زیست‌بوم، پیشگیری از جنگ، و امنیت غذا و انرژی را با چنین رویکرد حق‌به‌جانب و جزءنگری نمی‌توان به‌درستی وجهه همت قرار داد. پیش‌شرط نیل به برون‌رفت‌های پایدار، توسعه و کاربست تفکر کل‌نگر و به تعبیر او «رئالیسم نو» است.

وی همچنین اشاره کرد مادام که ما انسان‌ها به‌مثابه یک گونه زیستی یاد نگیریم که چطور به‌نحو دیگری روی زمین همزیستی داشته باشیم، بشریت فعلی آینده مبهمی خواهد داشت. مصائب پیش‌رو هرروز به شکلی رخ می‌نمایند و تنها بخشی از شواهد آن به شناخت بشر در می‌آید. جنگ هسته‌ای، گرمایش جهان، نابودی زیست‌بوم‌های طبیعی، کارکردهای خطرناک هوش مصنوعی، رباتیک و مهندسی ژنتیک تنها بخشی از این مصائب هراس‌انگیز هستند.

دکتر فالک اشاره کرد که این مسائلِ تهدیدآفرین دست‌کم در سه جنبه بی‌سابقه هستند: نخست آن‌که ابعاد تهدیدآفرینی آن‌ها جهانی است و نه منطقه‌ای یا محلی؛ دوم، حتی ثروتمندترین و قدرتمندترین کشورها و افراد هم نمی‌توانند با اتکاء به توان خود یا متحدان خود از عواقب مرگبار و حتمی این خطرات بگریزند مگر این‌که اقدامی جمعی بر ضد آن‌ها اتخاذ شود؛ عجیب و البته طعنه‌آمیز است که میلیاردرها پول خود را صرف یافتن مکانی امن در آن‌سوی کهکشان یا حفر سرپناه در عمق زمین و در نقاط دورافتاده می‌کنند و به ذخیره مواد غذایی در این پناهگاه‌ها مشغولند؛ و سوم، چالش‌ها چندان جدید نیستند اما به‌نحوی روی هم انباشت می‌شوند که تأثیر آن‌ها تشدید شده و این، ضرورت رسیدگی جمعی به موضوع را بیش‌تر می‌کند. آن‌چه مسلم است، چنان‌چه «رئالیسم جدید» قرار باشد از چندپارگی جهان به دولت‌ها، تمدن‌ها و مذاهب متفرقه جلوگیری کند، نیازمند منبع بی‌پایانی از عزم و اراده خیر دیپلمات‌هاست که در همکاری با طرح‌های همکاری کلان منشأ اثر باشند و مکانیسم‌ها و مسیرهای حل‌المسائلی گسترده در اختیارشان باشد.

پروفسور فالک افزود وی اعتقاد دارد که پیش‌شرط تسهیل گذار به رئالیسم جدید، راه‌اندازی یا خلق اراده جمعی قوی برای بقاء بشر به‌مثابه یک گونه زیستی است. او گفت ما می‌دانیم که تلاش‌های بشری جزئی و پراکنده از این دست تحت عنوان اراده جمعی در جریان است، مثل گروه‌هایی از افرادی که بر ضد مهاجمان متحد می‌شوند یا خلاف جریان رود شنا می‌کنند، یا دولت-ملت‌هایی که از حریم سرزمینی یا تمدنی یا مذهبی خود دفاع کرده و سعی می‌کنند سنن، هویت‌ و تمدن یا سبک زندگی خود را حفظ کنند. اما چیزی که نمی‌دانیم پاسخ این است که آیا خلأ انسانیت می‌تواند این‌بار بدون تحریک «دشمن» بیرونی و بلکه برای منافع عموم الزامی جهت تجمیع اراده‌ها برای اقدام جمعی ایجاد کند یا خیر. ممکن است ما بر ضد یک تمدن بیگانه از سیاره‌ای دوردست که حقیقتاً برای فتح جهان ما تهدیدی ایجاد کرده، اقدامی جمعی با عزمی راسخ داشته‌باشیم. شرایط این‌چنینی که داستان‌های علمی تخیلی برای ما ترسیم می‌کنند چندان ملاک نیستند چراکه هم غیرمحتمل هستند و هم مؤید این فرضیه که اقدام جمعی همراه با وارستگی تنها زمانی میسر می‌شود که «دیگری» در قالب یک دشمن رخ بنماید.

وی تصریح کرد که شواهد مبنی‌بر فرض گرفتن یک اراده جمعی بشری برای بقاء به‌قدر کافی اقناع‌کننده نیستند و چند شاهد برای این مدعا ارائه کرد:

(۱) چند کشور مختلف بعد از سال ۱۹۴۵ به‌جای معدوم‌سازی سلاح هسته‌ای تمام تلاش خود را به کار گرفتند و تسلیحاتی برای به حداکثر رساندن قدرت تخریبی خود ایجاد کردند و حتی یک نظام الیگارشی هسته‌ای ساختند که کنترل هژمونیک بر سر دسترسی و استفاده از این سلاح کشتار جمعی ترتیب می‌دهد و مبتنی‌بر تبادل تهدیدات کشتار جمعی مابین دول دارای این سلاح است تا بدین‌ترتیب دارندگان این سلاح از سایر دولت‌ها متمایز شوند. همان‌طور که اشاره شد، تهدید کشورها به حمله اتمی «بهره‌برداری»ای شبیه یک باج‌گیری در ابعاد گسترده است، به‌ویژه هنگامی‌که برای مقاصدی غیر از دفاع از خود صورت می‌گیرد.

(۲) جهان کار زیادی برای انطباق اقدامات خود با چالش‌ها و خطرات در ابعاد جهانی نکرده‌است. در دوره همه‌گیری کرونا باوجود درخواست‌های انسان‌دوستانه چهره‌های مذهبی و دبیرکل سازمان ملل برای لغو تحریم‌های غیرقانونی تا پایان همه‌گیری، رهبران سیاسی در رأس دولت‌های تحریم‌کننده از این کار امتناع کردند. این نشان می‌دهد که قبضه رئالیست‌های قدیم بر ساختار سیاسی باوجود الزامات اخلاقی همه‌گیری تداوم دارد. این رویکرد تقلیل‌گرایانه جزءنگر در نابرابری‌های اقتصادی هم مشهود بود، به‌طوری‌که گروه‌های فقیر و آسیب‌پذیر دسترسی به‌مراتب کم‌تری به واکسن داشتند تا اغنیاء و گروه‌های برخوردار. به‌علاوه، چند دولت بی‌شرمانه الزامات پزشکی دسترسی به واکسن را تابع سیاست‌های دولت‌ها و شائبه‌های دسته‌بندی کشورهای خودی و غیرخودی قرار دادند.

(۳) همین وضعیت در رابطه ‌با تغییرات آ‌ب‌وهوایی نیز حاکم بود، زمانی‌که متخصصان آب‌وهواشناسی به اجماعی کلی درباره خطرات حتمی جهانی در صورت کاهش نیافتن قابل‌توجه تولید گازهای گل‌خانه‌ای رسیدند. این نگرانی متخصصان کم‌تر مورد توجه قرار گرفته و به‌همین دلیل، منجر به تغییرات لازم در سطح عملی نشد. دررابطه‌با دیگر چالش‌ها، رئالیسم قدیم منافع ملی را بر منافع بشری و جهانی تقدم می‌بخشد ولذا، اقدامات دولت‌ها به‌طور «واقع‌نگرانه‌»ای به اقدامات داوطلبانه تنزل یافته‌اند، حال ‌آن‌که شرایط واقعی بر ضرورت التزام اجباری و الزام سخت‌گیرانه دلالت دارند.

فالک افزود: «آرمان صلح در بستر رئالیسم جدید تاکنون چندان برای شاهدان آگاه امیدبخش نبوده‌است. اقدامات مثبت چندی از دل جامعه مدنی و در سطوح محلی صورت گرفته، اما در بخش‌های بالادستی قدرت یعنی دولت‌ها امتناع ناامیدکننده‌ای برای مقابله با چالش‌ در قالب «دولت مسئول» یا به تعبیر من، توسعه «رئالیسم جدید» مشهود نبوده‌است».

وی اضافه کرد ما باید به‌دنبال صلح در سطح میانه روابط بین‌الملل نیز باشیم، چیزی که خود «ژئوپلتیک» خواند. مهم است اذعان بداریم که کنش‌گران سیاسی خاصی برای پایبندی به قوانین بین‌المللی یا احترام به سازمان ملل مؤاخذه نمی‌شوند، و این از ویژگی‌های رئالیسم قدیم است که همچنان تداوم دارد. مصونیت «ابرقدرت‌ها» در دهه‌های اخیر اشکال گوناگونی یافته. در سال‌های ۱۹۴۵ و پایان جنگ جهانی دوم این موضوع در دیپلماسی صلح کاملاً مشهود بود و نمود آن در دادگاه‌های جنایات جنگی سران شکست‌خورده آلمان و ژاپن کاملاً هویدا بود؛ در این دادگاه‌ها هرگز به جنایات طرف پیروز جنگ ازجمله جنایت استفاده از بمب اتم در شهرهای ژاپن رسیدگی نشد. منشور سازمان ملل نیز علاوه‌بر عضویت دائم، حق وتوی بی‌قیدوشرط به پنج کشور پیروز جنگ داده و این عملاً بزرگترین تهدید علیه صلح جهانی محسوب می‌شود. عزم سیاسی غلبه بر استبداد ژئوپلتیک بین کشورهای اصلی درگیر جنگ جهانی مشهود نبود. یکی از اعضاء هیأت مکزیکی عازم به کنفرانس تأسیس سازمان ملل متحد این نابرابری را این‌گونه توصیف می‌کند: «ما سازمانی را تأسیس گذاردیم که موش‌ها را مؤاخذه می‌کند اما ببرها مختارند آزادانه غرش کنند» و تا امروز همین‌‌گونه هم بوده‌است.

او توضیح داد که این اذعان جهانی به نابرابری قدرت دولت‌ها فراتر از مفهوم قضایی برابری مشهود در قانون‌گرایی و عدالت‌طلبی است. این نیروها در جنگ اوکراین مداخله می‌کنند، اما نه‌ به‌عنوان مداخله در جنگ تن‌به‌تن بین روسیه و اوکراین، بلکه متأسفانه به‌عنوان جنگ ژئوپلتیک بین آمریکا/ناتو و روسیه. لذا، تقلای روسیه برای بازتأسیس حوزه نفوذ در «خارج نزدیک» خود در پاسخ به رفتار متناقض آمریکا در گسترش سلطه تک‌قطبی بعد از جنگ سرد که برای ۲۵ سال یا بیشتر بی‌پاسخ مانده، بیش‌تر از حیث تأثیر آن بر صلح جهانی قابلیت مطالعه را دارد تا از بابت یک نبرد سرزمینی در خاک اوکراین. آمریکا با سرمایه‌گذاری بر توسعه برتری نظامی تمام‌عیار، شبکه‌ای از صدها پایگاه خارجی، پایگاه نیروی دریایی در تمام اقیانوس‌ها، نیروی هوایی برای کنترل فضا، معامله تسلیحاتی، و انجام عملیات‌های شبه‌نظامی مخفی بی‌شمار، جایگاه تنها مدافع امنیت جهانی را برای خود خریده و با یک شمشیر بران از آن حفاظت می‌کند. آمریکا در جنگ اوکراین به‌دنبال شکست روسیه و اخطار به چین است تا بداند در صورت استفاده از زور برای الحاق تایوان به سرزمین‌های خود، با چه پاسخی مواجه خواهدشد.

او اشاره کرد که نظام تک‌قطبی با چالش‌های بی‌شمار خود دورنمایی از صلح ندارد، بلکه روابط ژئوپلتیک را هرچه بیشتر به محاق محدودیت‌ها از نوعی می‌برد که احتمال جنگ جهانی سوم را در طول جنگ سرد کاهش می‌داد. درنتیجه، ژئوپلتیک چندجانبه اگرچه هنوز هم محصول همان رئالیسم قدیم محسوب می‌شود، اما بر نسخه تک‌قطبی ۳۰ سال گذشته ارجحیت دارد. مردم اوکراین بهای یک جنگ مطول یا نزاع فرسایشی را می‌پردازند چراکه کنش‌گران ژئوپلتیک مصرند ائتلافات خود برای دهه‌های پیش‌رو را پردازش کنند.

دکتر فالک بیانات خود را با ارجاع به مطالبه صلح در فضای به‌شدت منازعه‌آمیز خاورمیانه خاتمه داد. او اذعان داشت که خاورمیانه منطقه‌ای پیچیده در محورهای منازعه داخلی، بین‌منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، و آبستن تهدیدات مختلف تسلیحاتی با امکان تسری به ابعاد دیگر آلام بشری است. ابتکارات اخیر چین خصوصاً در ارتباط با ایران نشان می‌دهد که کنش‌گران خارج از منطقه همان‌قدر که می‌توانند به مداخله بپردازند، می‌توانند به صلح منطقه نیز کمک کنند. نمونه این تناقض دیپلماسی چین در عادی‌سازی روابط ایران-سعودی درمقابل مداخله ۲۰۰۳ آمریکا/انگلیس در اشغال عراق است. به‌بیان دیگر، امکانات و فرصت‌هایی برای گونه ملایم ژئوپلتیک یا نسخه‌ای از رئالیسم قدیم در حاشیه و مشروط به تعهدات خلاق و سازنده، وجود دارد.

در پایان این سخنان، دکتر فالک اظهار امیدواری کرد بیانات او سردرگم‌کننده نبوده‌باشد و افزود تلاش او پیشنهاد سه رویکرد کاملاً متفاوت به چیزی است که می‌توان از آن در مطالبه صلح در این زمانه خطر و تردید بهره جست:

• اول از همه، نقائص رئالیسم قدیم را ارزیابی کرده وبپذیریم، و امکان آینده‌ای روشن‌تر برای بشریت را با یافتن نسخه‌ای از رئالیسم جدید که بتواند در بسترهای سیاسی مختلف پاسخگو باشد، ترسیم کنیم؛
• بیش‌ترین بهره‌برداری از فرصت‌های خلاقانه و امکانات پیش‌رو برای اقدام در جهت صلح و عدالت باتوجه به سلطه متداوم نظم جهانی دولت‌-مدار مشهود در بده‌بستان‌های ژئوپلتیکی، صورت گیرد؛
• مردمان جهان را نسبت به دوران آخرالزمانی که در آن به‌سر می‌بریم آگاه کنیم و از نیروهای روحانی، اخلاقی و عقلانی برای همگام شدن در جهت اتحاد جهانی حل چالش‌های جهانی بی‌شمار و جلوگیری از رخداد تراژدی انسانی، دعوت به‌عمل آوریم.

سخنران کلیدی دیگر در مراسم افتتاحیه، دکتر سعیدرضا عاملی، استاد ارتباطات دانشگاه تهران، بود. وی در سخنرانی خود با عنوان «اندیشه، صلح، نفرت و موانع بنیادین صلح در جهان» ضمن خیر مقدم به حضار و تشکر خاص از دکتر علیخانی و همکاران وی برای مدیریت این همایش در این چهار دوره متوالی گفت: برگزاری این‌گونه همایش‌ها نیازمند تدبیر همه‌جانبه است.

دکتر عاملی گفت: به عقیدۀ من لزوما مسئله صلح و حل منازعه، جنگ‌های بزرگ و کوچک نیست. به بیان وی، جنگ یکی از مصادیق مهم تهدیدکننده صلح است و بیش‌ترین تلفات جانی، اقتصادی، روحی و روانی را بر جامعه می‌گذارد. در همایش بین‌المللی صلح و حل منازعه نگاهی چند رشته‌ای و بین رشته‌ای به صلح و حل منازعه صورت می‌گیرد. واحد مطالعه در این همایش شرایط نامناسبی است که بین دو واحد انسانی به وجود می‌آید و فضای ناآرامی را مثلاً در روابط دوستی، روابط خانوادگی، بین قومی، و روابط بین فرهنگی به وجود می‌آورد. او تاکید کرد: چون من رشته‌ام ارتباطات است نگاه من در این بحث از منظر ارتباطات بین‌فرهنگی است.

به گفتۀ دکتر عاملی، در ارتباطات بین فرهنگی، مطالعه خشونت، تضاد، و عدم قطعیت در ارتباطات بین‌فرهنگی مورد توجه است. در الگوریتم ارتباطات فرهنگی، هدف یافتن عوامل اختلال است. او در این باره افزود: به نظر می‌رسد حوزۀ ارتباطات فرهنگی یک ماهیت فناوری دارد؛ به آن معنا که می‌تواند موجود زنده‌ای را که الگوریتم است و نیز اختلالاتی را که در الگوریتم انسان و روابط اجتماعی وجود دارد دریافت کند و بر مبنای یافته‌ها راه‌حلی برای حل منازعه ارائه دهد. او تضاد را محصول یک اختلال تعریف کرد که بین دو گروه ارتباطی به وجود می‌آید. وی این اختلالات را به صورت عدم انطباق انگیزه‌ها، شناخت‌های متفاوت، تفاوت در اهداف، نظام ارزشی متفاوت، رفتارهای غیرمنطبق، رفتارهای شخصی، قومی، ملی و گروهی، عدم قطعیت و ابهام برشمرد و اضافه کرد: در روزگار فعلی به دلیل متراکم‌شدن ارتباطات انسانی، حوزه عدم قطعیت جدی‌تر شده‌است و ما احساس ریسک بیش‌تری در روابط اجتماعی داریم و مطمئن نیستیم که آیا شرایط امن است و با چه کسی ارتباط داریم. در سطح راهبردی، عدم انطباق با این رویکردها و سیاست‌ها موجب تضادهای اجتماعی می‌شود.

دکتر عاملی ضمن اشاره به این نکته که تضادهای بین فردی امری رایج و عمومیت ‌یافته‌است، آن را دلیل افزایش درصد طلاق در روابط خانوادگی عنوان کرد و گفت: خانواده‌ها در این شرایط قادر به حل این تضادها و تزاحم‌ها نیستند. سپس ادامه داد: تفاوت‌های شخصیتی، تفاوت در تعلقات فرهنگی، قومی، دینی، اجتماعی، میزان سواد، نفرت‌ها و دوستی‌ها، منشا تضادهای بین‌فردی هستند که در واحد بزرگ‌تر به تضاد بین‌فرهنگی تبدیل می‌شوند. مثلاً در بین اقوام تضادها در طول تاریخ منجر به جنگ شده‌اند. در واقع انحصار ذهنی موجود، مانع پذیرش دیگران می‌شود. او آن را نوعی انکار دانست که در آن گوش نمی‌شنود و چشم نمی‌بیند و فقط زبان کار می‌کند. این استاد ارتباطات دانشگاه تهران، غریبه را فردی تعریف کرد که وقتی وارد محیطی می‌شود احساس انزوا به او دست می‌دهد. امروزه به دلیل تنوع ارتباطات، مفهوم غریبه زیاد محسوس نیست، ولی نسل ما هنگامی‌که حدود پنجاه سال پیش به دوردست سفر می‌کرد، مفهوم غریب‌ماندن را تجربه کرده‌است. کسانی‌که به محیط جدید وارد می‌شوند، حس غربت را تجربه می‌کنند. به هر حال، آن جایی که وجه اشتراک کم‌رنگ می‌شود مساله ارتباطات بین فرهنگی به‌صورت پررنگ‌تری مطرح می‌شود. به بیان وی، بِک و همکارانش عدم قطعیت نسبت به امور حال و آینده را به عنوان دوران انتقال به دوره ریسک معرفی کرده‌اند. ریسک، ناشی از عدم قطعیت است و در این وضعیت انسان نمی‌داند که با چه شرایطی مواجه است.

دبیر سابق شورای عالی انقلاب فرهنگی، سپس به طرح مساله پرداخت و مفاهیم بنیادین تضاد در شرایط نامناسب ارتباطات جهانی را در 6 محور تشریح کرد. وی ضمن اشاره به واقعیت رویارویی با چالش‌های بزرگ مرتبط با صلح و حل منازعه گفت: ما دائما خود را با سوالاتی مواجه می‌بینیم. این‌که چرا هم‌چنان درگیر جنگ و نزاع و خشونت هستیم. چرا با وجود افزایش علم و دانش، نزاع و دیگرهراسی در جهان هم‌چنان صورت می‌گیرد. سپس تصریح کرد: تحت تاثیر طرز نگاه به دیگری، امنیتی‌سازی، دیگرهراسی، و انسان‌اهریمن‌سازی به وجود می‌آید.

دکتر عاملی در مورد دلیل گسترش انسان‌هراسی و ناانسان‌سازی نسبت به جامعه گفت: امروزه دیگری‌هراسی مثل قرون وسطی است و نسبت به کشورهای مختلف آن‌قدر هراس ایجاد می‌کنند تا جنگ مفهوم هنجاری ‌شود. چهار سال قبل هزینه تسلیحات جنگی و تجارت جنگ در جهان، هزار میلیارد دلار بود ولی امروز،‌ دو تریلیون و ۲۴۰ میلیارد دلار است. هزینه خشونت و ابزارآلات آن به‌مراتب بیش‌تر از این عدد است. در جهان ۱.۸ میلیارد نفر در شرایط نامساعد غذایی و عدم امنیت غذایی به سر می‌برند. چرا این مبالغی که می‌تواند صرف سلامت زندگی مردم شود، برای توسعه جنگ و نفرت در جهان صرف می‌شود؟

دکتر عاملی در ادامه سخنان خود این سوال را مطرح کرد که آیا ماهیت و منطق جنگ‌های بزرگ با جنگ‌های کوچک نظیر نزاع خانوادگی یا قومی متفاوت است. و سپس در پاسخ توضیح داد: ما هم‌چنان با شوک‌ها و ابهام‌های بزرگی در ارتباط با جنگ و صلح روبه رو هستیم و پاسخ‌دادن به آن‌ها آسان نیست. در مورد عامل تضاد و توسعه خشونت از بعد نظری، ساعت‌ها می‌توان سخن گفت و لازم است که مفهوم تضاد و چرایی ایجاد آن را مرور کنیم. بعضی گفته‌اند جنگ در شرایط اوضاع نابسامان مالی مردم درمی‌گیرد. برخی توسعه‌یافتگی را منشا جنگ دانسته‌اند. در واقع، همه به نوعی درست هستند. او ضمن اشاره به تئوری‌های چپ که اساسا تحولات فن‌آوری را موجب اختلال در روابط اجتماعی می‌دانند گفت: جاه‌طلبی و استثناطلبی دلیل وجود افکار پلید و نیرنگ‌های منتهی به خشونت و جنگ است. به نظر می‌رسد در بحث تضادهای اجتماعی، جاه‌طلبی کلیدواژه اصلی است که بسیاری از تئوری‌ها از دل آن بیرون می‌آیند. به عقیده وی، جاه‌طلبی منشاء خودبرتربینی ملت و استثناگرایی‌ می‌شود. به طوری‌که دیگران را به خاطر رنگ چهره، قومیت، ملیت، نوع دین و غیره کم‌ارزش می‌پندارند. جاه‌طلبی، نوعی انحصارطلبی و منشاء آن را منافع شخصی، قومی و ملیتی است. او سپس مشکل نگرش جامعه را مطرح و گفت: ذهنیت و جهان‌بینی جاه‌طلبی منشا بیرونی پیدا کرده و تبدیل به سلاح نظامی، هسته‌ای، کشتار جمعی و به‌‌طورکلی در نظر نگرفتن حق یک انسان می‌شود. نگرش‌ها محمل شکل‌گیری تضاد و اختلاف هستند. وی اضافه کرد: در واقع اوضاع شناختی چه در تضادهای خودآگاه و چه در تضادهای ناخوداگاه مثل طرح‌واره‌ها و انگاره‌های ذهنی یا عناصری که فرد را در قومیت‌مداری مطلق قرار می‌دهند، منشاء جنگ هستند.

در ادامه، دکتر عاملی عوامل بنیادین تضادهای بزرگ اجتماعی را برشمرد و گفت: اولین عامل، ساختار اجتماعی نفرت است. او در توضیح این موضوع، به مدل ساختار اجتماعی نفرت اشاره کرد که با مطالعات اجتماعی در ۷ کشور طراحی شده‌است. او بنیان ساختار اجتماعی نفرت را تفکر نفرت معرفی کرد که مبتنی بر ایدئولوژی نفرت و سیاست‌های نفرت است که تبدیل به رفتار و عمل اجتماعی نفرت می‌شود. فرد، دیگران را نه تنها دوست ندارد بلکه از آن‌ها نفرت دارد و کشتار آن‌ها را امری جایز تلقی می‌کند. اسلام‌هراسی، شیعه‌هراسی، ایران‌هراسی، انزواهراسی، و در دوره‌ای چین‌هراسی، و روس‌هراسی از این جمله‌اند و این هراس‌ها عمدتا بر اساس تفکر آمریکایی استثناگرایی است. آن‌ها خود را خوب و متمدن معرفی می‌کنند و نسبت به دیگران هراس به وجود می‌آورند. بنیان ساختار اجتماعی نفرت به عقیده عاملی یک امر سیاسی است ولی اجتماعی شده و تبدیل به یک فرهنگ عمومی می‌شود. به‌طوری‌که وقتی آمریکا بر سر ژاپنی‌ها بمب می‌ریزد، قضاوت مردم این است که چرا فقط هیروشیما و ناگاساکی و چرا کل ژاپن را منفجر نکردید.

منبع دوم به بیان وی، شکل‌گیری سازمان ملل متحد بعد از جنگ جهانی دوم است. او سازمان ملل را یک آرزوی نهادی قلمداد کرد که از دل جنگ جهانی دوم بیرون آمد تا صلح را در جهان مدیریت کند. به عقیده وی، این ساختار عملا نتوانست پاسخگو باشد و غیرمتعهدها شکل گرفتند، چون این ساختار را قبول نداشتند. مدافعان اجرای منشور نیز با همین نگاه انتقادی به ساختار سازمان ملل مسیر را دنبال کردند.

او منبع سوم را فقدان فرهنگ گفت‌وگوی سازنده و ضعف تفکر انتقادی در سطح جهان عنوان و تصریح کرد: تفکر انتقادی ناظر بر فهم دیگری است. بنیان تفکر انتقادی این است که می‌تواند در جایگاه دیگری بنشیند. تفکر انتقادی از بالا به پایین نیست. تفکر هژمونیک نیست. تفکری است که تلاش می‌کند برای درک پدیده‌ها هم سطح آن‌ها شود. وی تاکید کرد: در صورت تقویت تفکر انتقادی در عرصه فرهنگی، رسانه نمی‌تواند هنجار غالب اجتماعی باشد. اگر امروزه رسانه‌ها هنجار غالب تولید می‌کنند، به خاطر ضعف تفکر انتقادی است.

نکته چهارم از نظر عاملی جهل و ناآگاهی از عصبیت‌های هنجاری شده‌ی رسانه‌ای است. او افزود: متاسفانه یا خوشبختانه به‌طور متوسط ۹۰ درصد مردان و ۸۲ درصد زنان جهان باسواد هستند. ولی هم‌چنان ۷۳۰ میلیون نفر از جمعیت بزرگسال جهان سواد خواندن و نوشتن ندارد. به عقیده وی بی‌سوادی ناشی از هنجار رسانه‌ای به مراتب بدتر از بی‌سوادی عدم توانایی خواندن و نوشتن است. او ضمن اشاره به کلام شهید مطهری ‌گفت: بعضی توانایی خواندن و نوشتن ندارند ولی عمیق فکر می‌کنند. ما اغلب وقتی می‌خوانیم، فکر نمی‌کنیم. و همان را دوباره بازتولید و بیان می‌کنیم. رسانه این قدرت غلبه را دارد که اجازه تفکر به انسان نمی‌دهد. وی جهل و ناآگاهی را خودآگاه و ناخودآگاه منبع این وضعیت ناآرام دانست و با ذکر آماری گفت: کسب‌وکار تجارت جنگ، خشونت و آسیب‌های ناشی از جنگ در سطح جهانی نزدیک به ۱۶ تریلیون دلار است که شامل تسلیحات نظامی، تصادف و خشونت‌های بین فردی، هزینه‌های مرتبط با زندان و بازآموزشی، غذا و درمان و تامین پیامدهای فردی و درمانی است. در حالی‌که تولید ناخالص ملی جهان حدود ۸۷ تریلیون دلار است.

او نکته آخر را وجود بستر آلوده ابزار جنگ و سلاح‌های هسته‌ای دانست و اضافه کرد: وجود ۱۳۰۸۰ کلاهک هسته‌ای در سطح جهان بستری متزلزل برای صلح و آرامش در اقتصاد جهان و زمینه ای برای آغاز جنگ فراهم کرده‌است. آمریکا، روسیه، بریتانیا، فرانسه، چین، هند، پاکستان، اسرائیل و کره شمالی صاحبان سلاح هسته‌ای هستند که بر اساس محاسبات ریاضی اگر همه اینها منفجر شوند دمای کره زمین به منهای ۵۰ درجه می‌رسد.

دوری از اندیشه جاودانه صلح و آرامش یعنی پیوند با خدا به عقیده عاملی مهمترین عامل جنگ است. او افزود: بسیاری از بدبختی‌های بشر، تخطی از قانون و فرمان خداوند است. دین در آغاز ظهور با قومیت‌گرایی عجین شد و قومیت‌گرایی به جای دین‌گرایی نشست که موجب مسائل و حتی جنگ هایی به دلیل تضادهای بین دینی شد که البته ریشه آن در قومیت‌گرایی و روحیات سلطه‌آمیز حاکمان بود. تعصب‌های اجتماعی مانع از این است که جوهره دین دیده شود ولی به مرور زمان  فهم حقیقت دین در حال بروز است.

او در جمع‌بندی گفت: بیرون آمدن از لاک سلطه تجدد و پساتجدد کلید اصلی احیای معارف صلح و آرامش است. اساسا تجدد سکولار بوده و نظام تجدد از دل پروتستانیسم شکل گرفته‌است. تجدد نه تنها نگرش‌ها را عوض کرد بلکه نهادهای مرتبط مثل نظامات سیاسی، آموزشی و  اجتماعی را بوجود آورد که در بعضی از ابعاد مثبت ولی به جهت روحیه سکولار دچار خطاهای فاحش شد. وی افزایش مطالبات اجتماعی برای کاهش جنگ، رها شدن از اسارت سکولاریزم، پیوند با دین ناب و عاری از عصبیت‌های جاهلانه و قوم‌مدارانه، و تقویت عقلانیت اجتماعی در این حوزه را منبع آرامش معرفی کرد و گفت: سیر تطور اجتماعی ادیان، مسیر را برای مرجعیت ادیان الهی در راستای تقویت صلح، آرامش، و فرهنگ سازگاری فراهم کرده‌است.

دکتر عاملی از وجود جریان‌های افراطی ابراز نگرانی کرد و تصریح کرد: همیشه در کنار برداشت‌ها‌، خطا و اختلال فهم وجود دارد و این اختلالات در فضای اجتماعی در حوزه دین نیز وجود دارد. به بیان وی، آن جامعه متوسطی که در ذیل دین در حال ظهور است، دو تئوری را در مقابل یکدیگر به وجود آورده است. یکی از آن‌ها ادیان را منشا چالش بین تمدن‌ها و دیگری دین را منشاء صلح و آرامش می‌داند. وی در پایان تاکید کرد: جوهره دین می‌تواند آرامش را به فضای انسانی بازگرداند که البته این مسیر نیازمند حکمت الهی و رهبر حکیمانه است که در روزگار ما رهبر حکیم انقلاب بدنبال راه‌گشایی‌های اساسی و بهره‌مندی از اندیشه مقاومت در مقابل زورگویی هستند.