نهمین هم‌اندیشی اندیشة اسلامی در ایران معاصر (روز نخست)

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
در روز نخست این هم‌اندیشی در 1 مهر، نخست دکتر سیدعلی امامزاده، معاون فرهنگی جامعه‌المصطفی ضمن خیرمقدم به حضار، به‌خصوص مهمانان روسی نشست، از برگزارکنندگان این هم‌اندیشی از جمله دکتر سیدسعیدرضا عاملی، رئیس دانشکدة مطالعات جهان، دکتر هادوی، رئیس بنیاد اسلامی مسکو، دکتر ابراهیمی ترکمان، رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، و دکتر حمید پارسانیا، دبیر علمی همایش، تشکر کرد. وی از جمله رسالت‌های مهم جامعه‌المصطفی در عصر بازگشت انسان به معنویت را حرکت به سمت جامعه‌ای دانش‌محور و دانش‌گستر عنوان کرد. دکتر امامزاده از تمامی علاقه‌مندان دعوت کرد این نهاد آموزشی و پژوهشی را در شاهراه گسترش اندیشة الهی و توحیدی و فعالیت‌های بشردوستانة آن با هدف پاسخگویی به نیازهای معنوی بشر همراهی کنند. وی نمایندگی تهران جامعه‌المصطفی را دارای رسالت ویژة بیان سنت اسلامی ناظر بر پرسش‌ها و چالش‌های دنیای معاصر دانست که حدود ده سال است فعالیت خود را آغاز کرده است. معاون فرهنگی جامعه‌المصطفی فعالیت‌های این نمایندگی را در دو محور معرفی کرد: چندین رشته در مقطع کارشناسی‌ارشد و دکتری، و برگزاری سالیانة هم‌اندیشی.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’false’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’6529′][/av_slide]
[/av_slideshow]

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
دکتر حمید پارسانیا، دانشیار گروه جامعه شناسی دانشگاه تهران و دبیر علمی هم‌اندیشی، در افتتاحیه به معرفی و بیان ضرورت و اهداف این هم‌اندیشی پرداخت. ایشان نیز ضمن تشکر از برگزارکنندگان این هم‌اندیشی افزود، تلاش شده است که از استادان صاحب‌نظر در حوزة معاصر ایران دعوت شود تا حضار با فضای معاصر ایران آشنایی یابند. دکتر پارسانیا مطالب خود را با عنوان «رویکرد جامع به اندیشة اسلامی در ایران» ادامه داد و به بیان جریان‌های فکری تأثیرگذار در ایران پرداخت. وی اندیشة اسلامی ایران معاصر ایران را متأثر از دو عامل اصلی معرفی کرد. بخشی متعلق به سنت فکری ایران و جهان اسلام است، و بخشی در مواجهه با ایران مدرن که هر یک تکثری را در درون خود دارد. جریان‌های فکری جهان اسلام را که با هم در تعامل و دادوستد هم بوده‌اند عبارت دانست از جریان حدیثی و جریان متون قرآن و حدیث که جریان‌های دیگر را در خود تعریف می‌کنند: جریان کلامی، جریان فلسفی، و جریان عرفانی. در ایران جریان احکامی- فلسفی جهان اسلام بیش از همه تأثیرگذار بوده است. عمدة شاخص‌های فکری ایران نیز متعلق به این مکتب است. وی از دانشمندان فکری و فلسفی ایرانی در جهان اسلام از فارابی، ابن‌سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، شیخ اشراق و ملاصدرا نام برد. به باور ایشان تکثر جریان‌های فکری مدرن به لحاظ سیاسی (جریان‌های چپ و راست، مارکسیستی و لیبرالیستی)، و به لحاظ فلسفی (تحلیلی و قاره‌ای)، به نوعی در ایران معاصر تأثیرگذار بوده‌اند.

وی در ادامه به وجوه امتیاز جریان‌های فکری ایران و مدرن و تعامل فعال آن‌ها از منظر عقل و علم اشاره کرد و دیدگاه غرب را نیز تبیین کرد. از دیدگاه وی مهم‌ترین جریان در ایران معاصر جریان عقلانیت است. همچنین، به نامة امام خمینی به گورباچف اشاره کرد که امام در آن نامه رویکرد سیاسی نداشت، بلکه کاملاً از دید فلسفی تحریر شده بود. حاضران روسی جلسه در این خصوص اظهار علاقه نشان دادند و اعلام داشتند که نگاه دولت روسیه به این نامه اصلاً مثبت نبود و کاملاً تلقی سیاسی داشت، ولی برای ما که اهل علم هستیم تبیین نگاه فلسفی امام حائز اهمیت است. دکتر پارسانیا در ادامه به تبیین آن پرداخت. شوارت نادزه با این نامه برخورد کاملاً سیاسی داشت و امام پاسخی به ایشان نداد، حتی در دیدار با او لباس رسمی به تن نکرد. امام در آن نامه درست روی نقاط عطف فلسفة غرب دست گذاشته بود و به نقاط عطف فلسفة اسلامی و عرفانی اشاره داشت. امام دعوت کرد که گروهی از اندیشمندان و بزرگان خود را بفرستید تا با این نگاه فلسفی دست‌کم آشنایی پیدا کنند.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’false’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’6531′][/av_slide]
[/av_slideshow]

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
پس از سخنرانی تأثیرگذار دکتر پارسانیا که با استقبال مهمانان روسی همراه بود، سخنران دوم دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان، رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، با موضوع «چشم‌انداز سیاست‌های فرهنگی معاصر ایران و روسیه» به ایراد سخنرانی پرداخت. ایشان با توجه به وسعت روسیه که 5/10 برابر ایران است و از شرق تا غرب روسیه 12 ساعت پرواز است و 9 ساعت اختلاف ساعت دارد، ابراز داشت این کشور وضعیت چند فرهنگی دارد. یکی از ویژگی‌های مهم این کشور مدارا، تساهل و تسامح فرهنگی است که از زمان شوروی سابق پایه‌گذاری شده است، چون باید فرهنگی را ترویج می‌کردند که ترکمن، قرقیزی، آذری، ازبکی، تاتاری، ازبکی و چچنی را در خود هضم کند. وی افزود: «بسیاری از فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌ها در فرهنگ روسی هضم شده‌اند و فرهنگ غالب توانست این فرهنگ‌ها را از میان به‌در کند، اما فرهنگ مسلمانان در روسیه همچنان دست‌نخورده باقی ماند. در میان چهار دین اصلی در میان ادیان رسمی روسیه اسلام دین دوم است و خود روس‌ها معتقدند که مسلمانان مهاجر به روسیه نیستند بلکه اهل خود روسیه‌اند.» به بیان وی، بین مسلمانان و مسیحیان ارتدوکس در روسیه همواره تعامل خوبی برقرار بوده است. استالین در زمان قدرت و در مبارزه با دین، به یک میزان به مبارزه با مسلمانان و مسیحیان پرداخت با آنکه که دانش‌آموختة ارتدکس بود.

دکتر ترکمان در ادامه ضمن اشاره به روابط فرهنگی ایران و روسیه افزود این روابط از 1805 در قالب ترجمة کتاب شکل گرفت. در سفر سال 1943 استالین و چرچیل و رزولت به ایران، انجمن روابط فرهنگی با اتحاد جماهیر شوروی تأسیس شد. دومین اتفاق تأسیس بیمارستان میرزا کوچک‌خان بود. انجمن روابط ایران با روسیه، امضای نخستین توافقنامة فرهنگی میان ایران و روسیه که هنوز معتبر و در حال اجراست از دیگر فعالیت‌های فرهنگی بوده است. به باور ایشان، چند اتفاق البته نگاه ایرانیان به روس‌ها را تیره کرده است. تا قبل از پیروزی انقلاب این دو کشور در جایگاه دشمن مرزی به‌هم می‌نگریستند و 70 سال دو کشور بر علیه هم تبلیغ کردند و از نظر ایدئولوژی هم در دو قطب مخالف قرارداشتند.

دکتر ترکمان به کتاب خود با عنوان تفاوت‌ها و همانندی‌های ایران و روسیه اشاره کرد و افزود روسیة امروز چند تفاوت عمده با شوروی سابق دارد. اولین تفاوت در ساختار سیاسی روسیه و شوروی است که شوروی مبتنی بر ایدئولوژی بود و روسیه مبتنی بر عملگرایی. دومین تفاوت در حوزة اقتصادی است که شوروی مبتنی بر سوسیالیست است و روسیه مبتنی بر کاپیتالیسم. سومین تفاوت در سیاست‌های خارجی است که شوروی متحدمحور بود اما روسیه منفعت‌محور است. چهارمین تفاوت در حوزة فرهنگ است. در زمان شوروی فرهنگ شرقی غلبه داشت و امروز فرهنگ غربی. این اتفاق البته در همه‌جای دنیا در حال اتفاق‌افتادن است، اما تمام تلاش روسیه در حفظ فرهنگ خود است. برگزاری دوره‌های ایران‌شناسی بیش از 200 سال قبل در دانشگاه‌های نظامی که گام‌های بزرگی هم انجام دادند، کوچ چپ‌های ایران به شوروی و به تقویت ایران‌شناسی، از دیگر مواردی بود که دکتر ترکمان برشمردند. ایشان در خاتمه برای بهبود روابط علمی و فرهنگی میان دو کشور به 25 میلیون سند فارسی در روسیه، مثل نامه‌های میرزا کوچک‌خان، اسناد حزب توده اشاره کرد و پیشنهاد تشکیل کارگروهی برای این منظور را داد. همچنین، در تألیف دایره‌المعارف فارسی در روسیه در آکادمی علوم اطلاعات اسلامی و شیعی پیشنهاد کرد که از منابع اصلی استفاده شود، نه از منابع غربی. همچنین، پیشنهاد حذف اطلاعات علیه یکدیگر در کتاب‌های درسی مطرح کرد. وی محور روابط فرهنگی دو کشور را بر پایة مشترکات و هنر و ادبیات خواند و افزود می‌توانیم سیاست‌های فرهنگی یکدیگر را بهبود ببخشیم.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’false’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’6532′][/av_slide]
[/av_slideshow]

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
سخنران سوم نشست، دکتر احمد پاکتچی، مدیر بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، دکترای رشته مطالعات ادیان و دکترای زبانشناسی تاریخی، با عنوان «اهل حدیث (جریان ظاهرگرا) و محمل‌های اجتماعی آن در صدر اسلام و دوران معاصر»، تلاش کرد با بررسی چهره‌های منتخب اهل حدیث در سه برهة تاریخی، نقش آن‌ها را از نظر اجتماعی بررسی کرد. در دورة اول به دورة آغازین شکل‌گیری اهل حدیث در عباسی متقدم و به قاسم‌بن سلام و احمد بن حنبل اشاره کرد و نشان داد در مواجهه با اندیشة سیاسی نقش خنثی داشتند و مروج نوعی خوانش خنثی از دین بودند. در دورة دوم، قرون میانی اسلامی، صلاح‌الدین ایوبی قیام کرد و جنگ‌های صلیبی را خاتمه داد و اهل حدیث را کناری راند و اهل اشعری را که جریانی عقلگرا بودند مسلط کرد. صد سال بعد ابن‌تیمیه با تکیه بر تفکر اهل حدیث در فضایی که ثبات نسبی وجود داشت جریان سلفیه را به‌وجود آورد. در دورة صفویه به‌دنبال علمایی رفتند که یا فقیه بودند و یا فیلسوف و قادر به ایجاد اندیشة سیاسی مورد نظر حکومت بودند. بعد از صلح نسبی با عثمانی و خاتمة دولت صفویه، دوباره اندیشة دینی خنثی شکل‌گرفت. به باور وی، قدرت‌گرفتن وهابی در عربستان و دهلوی در هند اتفاقی نبوده است، بلکه به اقتضای سیاست روز بود. سپس، جریان‌های اصلاح‌طلبانة دینی در دو قرن اخیر را بررسی کرد که با جمال‌الدین اسدآبادی و شیخ محمد عبدو آغاز و دو مسیر در صد سال اخیر طی شد. یکی جریان روشنفکری دینی است و نگاه انتقادی تند به حدیث، و جریان دوم که جایگاه لازم را به حدیث می‌داد. وی در نتیجه‌گیری افزود جریان اهل حدیث قادر به ایجاد جریان اجتماعی و سیاسی نیست و اینکه جریان اهل حدیث برای حکامی مناسب است که به‌دنبال حضور خنثای دین بودند.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’false’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’6533′][/av_slide]
[/av_slideshow]

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
در نشست بعد‌ازظهر چهار تن از اندیشمندان روسی، دکتر اسکندر سعیدبطالوف، دکتر ناتالیا برنکووا، دکتر ایرینا تسارگارودتسوا، و دکتر آنتون زیکوف به سخنرانی پرداختند.

دکتر اسکندر سعیدبطالوف، دکترای فلسفه، «پژوهش‌های اسلام‌شناسی در باشقیرستان»، در خصوص پژوهش‌های اسلامی و تصوف و رویکردهای اتخاذ شده و پژوهشکده‌ها و نهادهای آموزشی در باشقیرستان سخن گفت که فقه حنفی از آموزه‌های آن است. وی افزود: «جمهوری باشقیرستان در حال حاضر 53 درصد مسلمان دارد. در دوران اتحاد جماهیر شوروی به‌دلایل ایدئولوژیکی، پژوهش‌های اسلام‌شناسی متوقف شد. اما از آغاز دهة 90، این پژوهش‌ها مجدداً از سر گرفته شد و حوزه‌های مختلفی را دربرمی‌گیرد. در این دهه کتاب اسلام در باشقیرستان به چاپ رسید که در آن به چگونگی ورود اسلام و شیوة زندگی مسلمانان باشقیرستان پرداخته شده است. امروزه، در باشقیرستان پژوهش‌ها بیشتر در حوزة مردم‌شناسی، ریشه‌شناسی و جامعه‌شناسی انجام می‌گیرد.» بخش دیگری از فعالیت‌های وی جمع‌آوری، پژوهش و چاپ منابع دینی گذشته بوده است. وی در پایان افزود: «در 5 تا 10 سال اخیر پژوهش‌ها در حوزة تصوف در باشقیرستان زیاد شده است. در این پژوهش‌ها نه‌تنها به نگارش زندگینامة صوفیان اهتمام ورزیده شده است، بلکه تلاش شده ایده‌ها و جهان‌بینی آن‌ها نیز تفسیر شود.» وی سفر به ایران و آشنایی با افرادی را که شعر صوفیانه به زبان عربی، فارسی و ترکی را می‌شناسند فرصتی مغتنم شمرد.

دکتر ناتالیا برنکووا، دکترای تاریخ و استاد دانشگاه لاباچفسکی نیژنی نوگورود، به نمایندگی از دانشکدة بین‌الملل، پس از معرفی فعالیت‌های این دانشگاه، دربارة فعالیت‌های شیعیان لبنان و اندیشه‌های ضد امپریالیستی آن‌ها تحت تأثیر عوامل داخلی و روابط بین‌المللی و احیای اسلامی سخن گفت. تحت فشار قراردادن شیعیان عراق، مناقشة میان اعراب و اسرائیل، آوارگان فلسطینی، ضرورت آزادسازی سرزمین اشغالی فلسطین از دید شیعیان و جنگ 1982، دخالت سوریه، انقلاب اسلامی ایران که تأثیر سمبلیک داشته است را در لبنان بسیار تأثیرگذار دانست. به بیان وی، با وجود افزایش جمعیت شیعیان در لبنان همچنان محدودیت در دستیابی به پست‌های کلیدی به قوت خود باقی است. در دهة 60 ظهور تاجران موفق در شیعیان لبنان، فعالیت جبهة چپ لبنان، گسترش مناطق شیعی‌نشین در لبنان و بیروت، فعالیت‌های امام موسی صدر و جانشین او محمدمهدی شمس‌الدین و تشکیل شورای ملی شیعیان و ایجاد هم‌دلی میان شیعیان و سنی‌ها فعالیت شیعیان را احیا کرد. از 1982 مکتب قوی دیگری در نتیجة سابقة فشار اسرائیل شکل گرفت و آن حزب‌الله لبنان بود با رویکرد حفظ منافع منطقه‌ای. همچنین، به نقش سوریه و ایران در حمایت از حزب‌الله لبنان اشاره کرد.

دکتر ایرینا تسارگارودتسوا، دکترای تاریخ و از اساتید مدرسة عالی اقتصاد و انستیتو شرق‌شناسی مسکو و مسئول روابط بین‌الملل دانشکدة اقتصاد، دربارة نتایج پژوهش این انستیتو دربارة خاور نزدیک سخن گفت. به بیان ایشان در روسیه دو مرکز قدیمی و بسیار هم به این امر پرداخته‌اند و دربارة زبان و فرهنگ خاور نزدیک تحقیق می‌کنند. چهار زبان اصلی در این انستیتو وجود دارد: چینی، ژاپنی، کره‌ای و عربی و از سال گذشته زبان فارسی به‌عنوان زبان دوم تدریس می‌شود و امسال گروه آموزش زبان فارسی تأسیس شده است که 10 دانشجو دارد. وی افزود: «به اعتقاد ما در بررسی تاریخ این منطقه باید کل منطقه را با هم بررسی کرد.» در این انتستیتو یک زبان اصلی که معمولاً عربی است و یک زبان دوم که فارسی یا عبری است انتخاب و مسائلی مثل نفت، تروریسم و سلفی‌گری در منطقه بررسی می‌شود. وی همچنین، از تبادل دانشجو با ایران استقبال کرد.

دکتر آنتون زیکوف، زبان‌شناس و فوق‌دکترای فلسفه، که پایان‌نامة خود را در دانشگاه آکسفور دربارة آیین زرتشت و ایرانیان دفاع کرده است، با تصاویر گویا دربارة آیین زرتشت و پارسیان هند سخن گفت. به باور ایشان از میان جمعیت 60000 نفرة زرتشیان هند، نیمی سنت‌های زبانی را نیز حفظ کرده‌اند و زبان فارسی دارند. همچنین، به تفاوت‌های زبانی و گویشی زرتشیان ایران و هند اشاره کرد و اینکه در حال تهیة فرهنگ لغتی در این زمینه است که برمبنای کار خانم سالومه غلامی در دانشگاه گوته دربارة زرتشیان کرمانی انجام داده است. همچنین، کتاب از ایران به زنجان را معرفی کرد که در آن به ورود اسلام به ایران و فشار بر زرتشتیان و مشکلات آنها پرداخته شده است. وی به حوزه‌های تحقیقاتی مشترک خود با دانشگاه مطالعات شرقی و دانشگاه سوربن نیز اشاره کرد.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’false’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’6535′][/av_slide]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6536′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=”][/av_slide]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6537′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=”][/av_slide]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6538′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=”][/av_slide]
[/av_slideshow]

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
سخنران آخر این روز دکتر محمدتقی سبحانی، دکترای فلسفة تطبیقی از تربیت مدرس دانشگاه قم با عنوان «جریان‌ها و تطورات اندیشه‌های کلامی جهان اسلام؛ نگاهی به زمینه‌ها و پیامدهای اجتماعی در ایران معاصر» به رابطة اسلام و تحولات مدرن در دو بخش پرداخت: 1) اسلام در حوزة اهل تسنن، و 2) اسلام در حوزة جریان‌های شیعه. در جهان سنی با سه جریان مهم در دنیای معاصر مواجهه‌ایم: 1) اصلاحات دینی، 2) احیای دینی، و 3) اسلامی‌سازی معرفت یا نوسازی اسلامی. سه شخصیت مهم در این سه جریان عبارت‌اند از تحتاوی از مصر، خیرالدین تونسی از شمال آفریقا و سید احمدخان در هند. در جهان شیعة معاصر نیز با سه جریان روبه‌روییم: 1) گرایش به عقلانیت مدرن، 2) گرایش به عقلانیت فلسفی، و 3) گرایش به عقلانیت کلامی.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’false’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’6539′][/av_slide]
[/av_slideshow]