نشست تخصصی گروه مطالعات روسیه: ایران و روسیه در آستانة دهة چهارم همکاری‌های پساجنگ سرد

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
نشست تخصصی گروه مطالعات روسیه با عنوان «ایران و روسیه در آستانة دهة چهارم همکاری‌های پساجنگ سرد» در روز دوشنبه 26 فروردین 1398 در تالار حنانة دانشکدة مطالعات جهان برگزار شد.

در این نشست با ادارة دکتر جهانگیر کرمی، معاون اداری و مالی دانشکده، دکتر لنا دونایوا، دانشیار انستیتو خاورشناسی آکامی علوم روسیه، دکتر احسان رسولی‌نژاد، استادیار دانشکدة مطالعات جهان، دکتر خدایار براری، استادیار دانشکدة مطالعات جهان، دکتر مارینا کامنوا، دانشیار انستیتو خاورشناسی آکادمی علوم روسیه، و دکتر الهه کریمی ریابی، استادیار دانشکدة مطالعات جهان، سخنرانی کردند.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’true’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’8013′][/av_slide]
[/av_slideshow]

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
دکتر کرمی در مقدمة این نشست ایران را کشوری خواند که با 205 کشور از 207 کشور دنیا روابط دارد. در این میان، روابط ایران با آمریکا، روسیه، چین، انگلستان، فرانسه و آلمان بیش از سایر کشورها و در مرتبة دیگری با همسایگان خود اهمیت دارد. در این میان روسیه جایگاه ویژه‌ای دارد که سبب شده است بیش از دو سده از کشورهای مؤثر در روابط خارجه و مسائل داخلی ایران باشد. وی محور اصلی این نشست را بررسی مسائل اقتصادی و فرهنگی روابط دو کشور خواند، گرچه هر دو از مسائل سیاسی چندان دور نیست.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’true’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’8017′][/av_slide]
[/av_slideshow]

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
دکتر دونایوا همکاری‌های ایران و روسیه را از نگاه روسی بررسی کرد. وی با توجه به نامتوازن و ناپایدار بودن توسعة اقتصاد ایران و روسیه در همة زمینه‌ها، بر پیوند اقتصاد با سیاست در هر دو کشور تأکید کرد که تغییر در آرایش سیاست دو کشور به تغییر در روابط اقتصادی دو کشور می‌انجامد. عدم‌توفیق دو کشور در توسعة روابط سیاسی در برهه‌های زمانی مختلف، سبب ناکام‌ماندن توسعة اقتصادی و روابط تجاری و اجرای پروژه‌های مشترک از جمله توافقنامة مشترک ایران و روسیه در استخراج منابع گاز شده است. تنها پروژة موفق ایران و روسیه ساخت نیروگاه اتمی بوشهر بود که بیش از پانزده سال به درازا کشید. روابط ایران و روسیه متأثر روابط داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی بوده است. هر دو کشور سایة تحریم‌های آمریکا را بر خود دیده و رقیب تجاری هم در حوزة صادرات انرژی بوده‌اند.

وی از جمله مسائل مهم داخلی روسیه را بحران جدی اقتصادی این کشور در اوایل دهة 90 و پس از فروپاشی شوروی، غربگرایی نخبگان سیاسی و اقتصادی آن و تمایل الحاق آن‌ها به الحاق روسیه به اروپا، و نداشتن برنامة بلندمدت و توسعه‌محور نام برد.

دکتر دونایوار از جمله شاخص‌های مهم اقتصادی روسیه و مشترک با ایران را دولت‌محوربودن آن و تسلط شرکت‌های تجاری بزرگ و نیمه‌دولتی در فعالیت‌های صادراتی دانست. وی مهم‌ترین مانع در گسترش روابط اقتصادی سی‌سالة گذشتة دو کشور را پیوند عمیق اقتصاد و سیاست و اولویت‌دادن به مسائل ژئوپلتیک بیش از منافع اقتصادی، فقدان سازوکار مالی با بیمة مشترک، و آشنایی کم تجار دو کشور در زمینة صادرات هر کشور و قوانین و مقررات یکدیگر، ضعیف‌بودن تجارت خرد و متوسط روسیه، بروکراسی در هر دو کشور، ناهمخوانی قواعد گمرکی و سیستم استاندارد و حقوقی و کنترل کیفیت و فرهنگ تجاری خواند. برقراری روابط با غرب برای روسیه اهمیت بیشتری دارد، گرچه در سال‌های اخیر به سمت شرق چرخش جدی داشته است. به گفتة وی این چرخش اتفاقی نبوده است چرا که آسیا به قطب توسعة اقتصادی و سیاسی جهان بدل شده است. روسیه به‌دنبال سیستمی متوازن و چندقطبی در این قاره است. لذا، رابطه با ایران از اولویت‌های سیاسی روسیه است.

پس از امضای برجام، بهبود جدی در روابط اقتصادی و بیشتر در روابط بازرگانی دو کشور پدید آمد. حجم تبادل کالای دو کشور در سال 2016، 70 درصد افزایش داشته است و به 2/2 میلیارد دلار رسید. در این بین سهم ایران کمتر از 1 درصد بوده است. جایگاه ایران در میان شرکای تجاری روسیه در جایگاه 47‌ام است. بیش از نیمی از کالاهای صادراتی روسیه به ایران کالاهای صنعتی بوده که در دو سال اخیر رو به افزایش گذارده است. همچنین، 70 درصد واردات کشاورزی ایران از روسیه بوده است. از سال 2015 صادرات ماهی و محصولات دریایی نیز آغاز شد. هر دو کشور در کاهش عوارض و افزایش تسهیلات گمرکی موافقنامه‌های مشترکی امضا کردند و با کاهش 25 درصدی عوارض گمرکی، کریدور سبز به روی محصولات اقتصادی ایران باز شد.

واردات روسیه از ایران در سال 2017، در مقایسه با سال 2016، به بیش از 29 درصد و در سال 2018 به بیش از 35 درصد ارتقا یافت. سهم روسیه در تجارت خارجی ایران تنها 6 درصد است و نشان می‌دهد روسیه هنوز شریک اقتصادی مهمی برای ایران نیست. تبادلات دو کشور در حوزه‌های انرژی، فنی، نظامی، هوا و فضا، و زیرساخت‌ها نیز چشمگیر بوده است. کمیسیونی مشترک همکاری‌های تجاری، علمی و فنی و ارتباطات دو کشور را شکل می‌دهد. نیروگاه حرارتی و گسترش خط راه‌آهن در میان دو کشور و گسترش سیستم حمل‌ونقل اوراسیا از دیگر پروژه‌های مشترک این دو کشور است.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’true’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’8018′][/av_slide]
[/av_slideshow]

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
دکتر رسولی‌نژاد با تمرکز بر تحریم‌ها، همکاری‌ ایران و روسیه را بررسی کرد. تحریم‌های متعددی، از جمله فناوری و صنعت علیه روسیه و پیش از فروپاشی شوروی اعمال شده است. از 1991 تا 2008 روسیه هیچ تحریمی نداشته و پس از آن تحریم‌های مختلفی داشته است. با توجه به اعمال تحریم‌های مختلف علیه ایران از 1979 و با پیروزی انقلاب اسلامی، تجربة ایران در تحریم‌ها بیش از روسیه است.

به لحاظ ساختار اقتصادی، در سه دهه- 1991 تا 1999، 2000 تا 2009، و 2010 تا 2018- متغیرهای موجود مانند شهرنشینی، رشد اقتصادی، تورم، درجة بازبودن تجاری، تجارت با کشورهای اصلی اعمال‌کنندة تحریم ساختار اقتصادی روسیه را به‌لحاظ متغیرهای کلان اقتصادی در برابر تحریم‌های غرب مقاوم‌تر کرده است. این ساختارها در ایران ضعیف‌تر است.

از نظر واکنش به تحریم‌های غرب، هر دو کشور اقتصاد مقاومتی یا ضدتحریمی داشته‌اند. هر دو کشور این سیاست را راه‌حلی می‌دانند برای کم‌اثرترکردن یا بی‌اثرترکردن تحریم‌های غرب. این سیاست در هر دو اقتصاد سبب شکل‌گیری سیاست جانشینی واردات شده است؛ یعنی، تقویت تولیدات داخلی هر دو کشور. ایجاد چرخش تجاری دیگر رویکرد مشترک هر دو کشور بوده است؛ یعنی، هر دو کشور از سمت کشورهای تحریم‌کننده به سمت کشورهای غیرتحریم‌کننده حرکت می‌کنند.

دکتر رسولی‌نژاد تفاوت‌های دو کشور را در مواجهه با تحریم‌ها از دو بعد بررسی کرد. بعد نخست اینکه در ایران اقتصاد مقاومتی صرفاً خاص دوران تحریم نیست. خودسازی اقتصاد داخلی نیز مطرح است. در روسیه منظور از اقتصاد ضدتحریمی، سیاست‌هایی است که در زمان تحریم اخذ می‌شود. این واکنش به تحریم‌ها دفاعی است، به‌گونه‌ای که تحریم‌ها را کم‌اثر یا بی‌اثر سازد؛ این در حالی است که در روسیه در کنار ذات دفاع، ذات حمله نیز وجود دارد.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’true’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’8011′][/av_slide]
[/av_slideshow]

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
دکتر براری، بحث مطرح‌شدة دکتر دونایوا را از نگاه ایرانی و با تمرکز بر حوزة انرژی بررسی کرد. ایران در مقطعی در زمان شوروی با روسیه در حوزة گاز همکاری داشت و متخصصان شوروی حدود 500 کیلومتر از خط لولة انتقال گاز ایران به شمال را احداث کردند. در مقطعی نیز ایران گاز طبیعی به این کشور صادر می‌کرد که بعد از مدتی متوقف شد. از 25 دسامبر 1991 که ایران رسماً اعلام کرد فدراسیون روسیه را وارث و جانشین حقوقی شوروی به‌رسمیت می‌شناسد، روابط ایران و روسیه وارد مرحلة جدیدی شد. روابط دوجانبة کشورها از جمله در بخش انرژی نیازمند پایة حقوقی است. در 1992 دو کشور توافقنامة استفادة صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای را امضا کردند. در مارس 2001 قرارداد مهم دیگری بین دو کشور امضا شد و در آوریل 2002 با امضای توافقنامه‌ای بین رؤسای جمهور دو کشور، مبنای حقوقی همکاری‌های بلندمدت ایران و روسیه شکل گرفت. در 2010 با امضای توافقنامه‌ای موسوم به «نقشة راه»، همکاری‌ها برای توسعة روابط دو کشور در حوزة انرژی در بازه‌ای 30 ساله آغاز شد. در سال 2014 نیز وزیران نفت و انرژی دو کشور قرارداد پنج‌سالة دیگری را به امضا رساندند. در سال 2015 نیز قرارداد دیگری میان ستاری، معاون رئیس‌جمهور ایران، و راگوزین، معاون نخست‌وزیر روسیه برای توسعة همکاری‌های علمی و فنی از جمله در بخش انرژی امضا شد. دکتر براری روابط دو کشور را در سه مرحلة پایه‌گذاری حقوقی، تثبیت و شکوفایی تقسیم کرد.

به باور دکتر براری، طی سه دهة گذشته پایه‌گذاری حقوقی در حوزة انرژی میان دو کشور شکل گرفته است. پس از برجام انتظار می‌رفت وارد حوزة تثبیت و شکوفایی شویم.

حوزة انرژی در روابط دو کشور در کنار حوزه‌های امنیتی، نظامی و سیاسی از جمله مهم‌ترین حوزه‌های همکاری‌ ایران و روسیه است. روابط جدی دو کشور در حوزة انرژی با همکاری در بخش انرژی هسته‌ای آغاز شد. ایران و روسیه خود را قدرت بزرگ در حوزة انرژی می‌دانند. حتی روسیه خود را ابرقدرت انرژی می‌داند. اقتصاد روسیه و ایران مکمل هم نیست، چون هر دو نفت و گاز دارند؛ از این‌رو، حجم روابط اقتصادی آن‌ها زیاد نیست. در حالی که برای مثال، در مورد اقتصاد ترکیه و روسیه بخش عمده‌ای (حدود یک‌سوم) از حجم روابط تجاری-اقتصادی دو کشور به نفت و گاز مربوط می‌شود. ترکیه گاز از روسیه وارد و در مقابل حجم قابل توجهی از مواد غذایی و محصولات کشاورزی به روسیه صادر می‌کند. لذا، می‌توان گفت اقتصاد این دو کشور مکمل هم است.

دکتر براری به سخنان خود در سال 2012 اشاره کرد که با وجود رقابتی‌بودن حوزة انرژی میان ایران و روسیه، امکان همکاری بین دو کشور در این حوزه وجود دارد. به‌نظر می‌رسد در این سال‌ها دو کشور راه‌های همکاری با یکدیگر را یافته‌اند. حتی رقبا نیز وقتی پای منافع مشترک در میان باشد، ناگزیر به همکاری‌اند؛ به ویژه، در رابطه با امنیت انرژی. برای مثال، اگرچه روسیه و آمریکا در حوزة انرژی رقیب‌اند، پوتین پس از ملاقات با ترامپ در نشست هلسینکی، در کنفرانس مطبوعاتی اعلام کرد روسیه مایل به همکاری با آمریکا در حوزة انرژی است، از جمله در زمینة قیمت‌گذاری؛ چرا که نوسان شدید قیمت کشورهای صادرکنندة انرژی را با بحران مواجه می‌کند. سال 2010 نیز پوتین تأکید کرد که روسیه مایل به همکاری با قطر در بازار جهانی گاز است، در صورتی که دو کشور رقیب جدی یکدیگر محسوب می‌شوند.

دکتر براری در خاتمه به ظرفیت‌های ایران و روسیه برای همکاری در حوزة انرژی اشاره کرد، از جمله در مجمع کشورهای صادرکنندة گاز، مشارکت در احداث خط لولة ایران-پاکستان-هند، امنیت انرژی، و تبادل برق و انرژی از کریدور قفقاز. وی ملاحظات سیاسی کشورها را برای همکاری در بخش انرژی خاطرنشان ساخت. گفتة کسینجر در ژانویه 1975: «از همان نخست، مسئلة انرژی مسئلة سیاست خارجی بوده است نه مسئله‌ای صرفاً اقتصادی» پایان‌بخش سخنان این استاد گروه مطالعات روسیه بود.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’true’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’8012′][/av_slide]
[/av_slideshow]

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
دکتر کامنوا، دربارة مسائل فرهنگی دو کشور سخن گفت. وی به سخنان مقام معظم رهبری اشاره کرد که فرمودند: «فرهنگ در حاشیة مسائل اقتصادی و سیاسی نیست، بلکه یکی از مهم‌ترین مسائل رشد هر کشوری است.» دکتر کامنوا روابط فرهنگی ایران و روسیه را از زمان هخامنشیان نامید. در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم در دوران سلسلة قاجار و رومانوف روابط فرهنگی جدی دو کشور آغاز شد. پتر کبیر به‌دنبال گسترش روابط دیپلماتیک خود با همسایگان شرقی، به‌خصوص ایران، اولین گروه دانش‌آموزان روسی را برای فراگیری زبان فارسی در سال 1716 به ایران اعزام کرد. در 1732 تدریس زبان فارسی در روسیه آغاز شد. در سال 1804 در اساسنامه‌های دانشکده‌های روسیه آموزش دیگر زبان‌های شرقی درج شد. در سال 1718 آموزش زبان فارسی در انستیتوی اصلی سن‌پترزبورگ آغاز شد. پس از آن مراکز ایران‌شناسی در روسیه تأسیس شد.

فرهنگ، دکترین اصلی سیاست دولت ایران و روسیه و عامل اصلی سیاست خارجی دو کشور است، گرچه روابط فرهنگی دو کشور گاه در سطح مطلوبی نبوده است. این روابط در سال‌های اخیر رو به گسترش نهاده و تفاهم‌نامه‌هایی میان دو کشور امضا شده است. زبان روسی در ایران و زبان فارسی در روسیه طرفداران زیادی دارد. زبان فارسی در 18 مرکز آموزش عالی کشور تدریس می‌شود. دانشگاه‌های مسکو و سن‌پترزبورگ و جمهوری قفقاز شمالی از جملة این مراکز است. ده مرکز ایران‌شناسی نیز در مسکو وجود دارد. آموزش از راه دور نیز در حال توسعه است. در حوزه‌های علوم، آموزش، امور موزه، کتابداری، سینما، موسیقی، تئاتر، ترجمه، ادبیات، ورزش، جهانگردی و گفتگوی میان ادیان فعالیت‌های چشمگیری میان ایران و روسیه انجام می‌شود. آثار نظم و نثر فارسی نیز به روسی ترجمه می‌شود.

در سال 1999 رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در مسکو افتتاح شد. گفتگوی فرهنگی دوجانبه علاوه‌بر رایزنی فرهنگی در برنامة دو کشور قرارگرفت.

از جمله آخرین پروژه‌های مشترک فرهنگی دو کشور حضور سنتی دو کشور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب در تهران و مسکو، مراسم اهدای جوایز برترین‌های کتاب سال ایران و اسلام، و اجرای نمایشگاه گروه‌‌های تئاتر ایران در مسکو بوده است.

با فعالیت کمیتة مشترک همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی روسیه، تبادل دانشجو، برگزاری کنسرت موسیقی کلاسیک ایران و کنسرواتوار روسیه، تشکیل هفتة فرهنگی ایران در مسکو، و امضای یادداشت تفاهم میان کنسرواتوار چخوف در مسکو با بنیاد هنری و فرهنگی رودکی در ایران شکل گرفت. دکتر کامنوا از افزایش شمار دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های روسیه خبر داد که برخی نیز مجانی تحصیل می‌کنند.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’true’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’8020′][/av_slide]
[/av_slideshow]

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
دکتر کریمی در خصوص روابط علمی و دانشگاهی دو کشور سخن گفت. وی شکل‌گیری دیپلماسی فرهنگی دو کشور را بر پایة ارتباط با دولت‌ها، دانشگاه‌ها، اساتید و دانشجویان و توسعة علمی و فرهنگی و گسترش روابط خارجی دو کشور یاد کرد. در سال 1359، شورای عالی انقلاب، مرکز ملی تحقیقات علمی را تأسیس کرد. با وقوع انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاه‌ها و به‌دنبال آن جنگ ایران و عراق، این نهاد فرهنگی تا مدت‌ها نتوانست به فعالیت خود ادامه دهد. در سال 1370 اساسنامه و چارت سازمانی آن به تصویب رسید و در پنج گروه فعالیت خود را آغاز کرد. در نقشة جامع علمی کشور، و در برنامة ششم توسعه به مسائل علمی پرداخته شده است. در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز سندی در این رابطه وجود دارد. برای عملیاتی‌شدن این برنامه‌ها و سندها لازم است هم وزارت امور خارجه و هم وزارت علوم تعاملی دوجانبه داشته باشند.

دکتر کریمی با بیان رشد علمی کشور و شمار مقالات علمی منتشرشده در مجلات بین‌المللی، بیان کرد طبق آمار اسکوپوس ایران در سال 2017 صدرنشین تعاملات علمی بین‌المللی بوده است. شمار مقالات بین‌المللی کشورها نشان از تعاملات بین‌المللی جامعة علمی آن‌هاست.

از جمله دیپلماسی علمی روسیه، تأسیس انجمن روابط فرهنگی با کشورهای خارجی در سال 1925 بود. فعالیت‌های علمی در زیرمجموعة این انجمن قرارمی‌گیرد. در 1950 تا 1970 شوروی رشد علمی خوبی داشته است. از 1980 به بعد سیاست خارجی شوروی از این قدرت نرم بهره‌مند شد و تعاملات علمی با دانشگاه‌ها و دانشمندان خارجی را بیشتر کرد.

پس از فروپاشی شوروی، حوزه‌های علمی و پژوهشی نیز مانند سایر حوزه‌ها با آسیب همراه شد. روس‌های از سال 2000 به بعد با افزایش بودجة بخش علمی و پژوهشی سعی در جبران آن داشته‌اند، به‌خصوص در هوافضا و علوم پایه. بحران اقتصادی سال‌های اخیر در بیشتر کشورها از جمله روسیه نیز گریبان‌گیر بخش علمی و فرهنگی به‌ویژه در علوم انسانی شده است.

با تأسیس اتحادیة مؤسسات آموزش عالی بین دو کشور، دانشگاه‌های برتر دو کشور به‌صورت سالیانه یک سال در مسکو و یک سال در تهران نشست دارند و مسائل مربوط به دانشگاه‌ها را بررسی می‌کنند. در سایة این اتحادیه پارک‌های علم و فناوری دو کشور نیز در حوزه‌های مختلف با هم مشغول به‌کارند.

دکتر کریمی از جمله موانع در رشد فعالیت‌های دانشگاهی را مشکل تأیید مدارک تحصیلی دانست و به کارگروهی در وزارت علوم اشاره کرد که مدارک این دانشگا‌ه‌ها را بررسی می‌کند و برای دانشجویان ایرانی این مسئله تقریباً حل شده است. اما، دانشگاه‌های روسیه مدارک ایران را تأیید نمی‌کنند. به همین دلیل شمار دانشجویان ایرانی در روسیه بیش از تعداد دانشجویان روسی در ایران است.

در پایان نشست نیز پرسش و پاسخ برگزار شد.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’true’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’8014′][/av_slide]
[av_slide id=’8015′][/av_slide]
[av_slide id=’8016′][/av_slide]
[/av_slideshow]