سیاستگذاری دولت الکترونیک

جدیدترین کتاب دکتر سعیدرضا عاملی، استاد گروه ارتباطات و مطالعات آمریکا دانشگاه تهران با عنوان «سیاستگذاری دولت الکترونیک» توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد.

مقدمه

از دهه 1990، با عمومیت یافتن فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی در بدنه دولتها، توجه به سیاستگذاری برای آن گسترش یافته و کشورهای مختلف، به منظور حاکمیت بر عرصه فضای مجازی ملی، برنامه ها و راهبردهای متعددی تنظیم و اجرا کردهاند. در جمهوری اسلامی ایران نیز، پس از ورود اینترنت به کشور از اواخر دهه 1360 و اوایل دهه 1370، اقدامات متعددی در عرصه های گوناگون پیرامون پدیده فضای مجازی و همچنین دولت الکترونیکی صورت گرفته است.

از آنجاییکه مطالعه سیاستهای دولت الکترونیک و تحلیل و ارزیابی آنها در کشورهای مختلف میتواند افق نگاه به سیاستگذاری دولت الکترونیک و محورها و ملاحظات این حوزه را وسعت بخشد و در طراحی و پیاده‌سازی نظامی جامع جهت مجازی‌سازی خدمات الکترونیک جمهوری اسلامی و برنامه‌ریزی راهبردی برای پیاده‌سازی جامع دولت الکترونیک به‌معنای موسع دولت مفید باشد، در کتاب «سیاستگذاری دولت الکترونیک» تلاش شده است تا با شناسایی، دسته‌بندی مبتنی بر الگوی تحلیل نظام‌واره‌ای و تحلیل ابعاد و حوزه‌های سیاست‌گذاری‌های بين‌المللي و ملي موجود، خطوط کلی سیاست‌گذاری پیرامون فضای مجازی و دولت الکترونیک به‌صورت خاص مطرح شود.

لذا کتاب حاضر را میتوان یکی از معدود مطالعات صورت گرفته در حوزه سیاستگذاری در زمینه دولت الکترونیک دانست که در دو سطح بینالمللی و ملی به ارزیابی راهبردها و برنامههای این حوزه پرداخته است.

معرفی کتاب

کتاب «سیاستگذاری دولت الکترونیک» در 487 صفحه تنظیم شده و دارای فهرست، سپاسنامه، دیباچه، مقدمه، واژهنامه، کتابنامه و نمایه است که در سال 1397 توسط انتشارات امیرکبیر به چاپ رسیده است.

این کتاب را میتوان یکی از آثار برجسته در حوزه سیاستگذاری در حوزه دولت الکترونیک در کشور دانست که بر اساس نگاه نظام‌وارۀ سه‌سطحی، شامل 1. سطح زیرساخت‌ها، 2. سطح ساختارها و نهادها و 3. سطح برنامه‌ها و محتوا، تمامی سطوح و لایههای این حوزه مطالعاتی را موردتوجه قرار داده است و لذا میتواند به عنوان کتابی مرجع در حوزه سیاستگذاری و همچنین سطح آکادمیک و دانشگاهی مورد استفاده قرار گیرد.

در اين كتاب، ابتدا مقدمه‌اي در ارتباط با ادبیات نظری و مفهومی سياست‌گذاري در فضاي مجازي و سنخ‌شناسي مدل‌هاي متأخری چون حكمراني الكترونيكي مبتني بر رايانش ابري و يا سياست‌گذاري و حكمراني وب‌محور (سياست‌گذاري و حكمراني 1.0 تا 5.0) در جهان دوفضايي شده مطرح شده است. در ادامه، این کتاب به دو بخش «مطالعة مقایسه‌ای دولت الکترونیک در منتخبي از كشورهاي جهان؛ سياست‌ها و قوانين» و «قوانين، سیاستها و وضعيت‌شناسي دولت الکترونیک جمهوری اسلامی ایران» تقسیم شده است.

بخش اول کتاب مشتمل بر 13 فصل، متمرکز بر وضعيت‌شناسي سياست‌های دولت الکترونیک در برخی از كشورها اعم از چین، مالزی، سنگاپور، سوئد، ترکیه، امارات متحدۀ عربی، ایالات متحده، بریتانیا، کرۀ جنوبی، استرالیا، آلمان، اتریش و هند بر اساس محورهای 1. وضعیت شاخص‌های فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ 2. سیاست‌ها، قوانین و برنامه‌های کشور مربوطه در حوزة زیرساخت فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ 3. سیاست‌ها، قوانین و برنامه‌های کشور مربوطه در حوزة برنامه‌ها و سامانه‌های فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ 4. سیاست‌ها، قوانین و برنامه‌های کشور مربوطه در حوزة محتوای فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ 5. وضعيت‌شناسي حوزۀ زیرساخت فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ 6. وضعيت‌شناسي حوزۀ برنامهها و سامانههای فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ و 7. وضعيت‌شناسي حوزۀ محتوای فضای مجازی و دولت الکترونیک میباشد.

در بخش دوم که شامل 4 فصل است، دولت الکترونیک در جمهوری اسلامی ایران در حوزههای 1. سیاست‌های کلان فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ 2. سیاست‌های قانون و مقررات فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ 3. سیاست‌های اجرایی مرتبط با فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ و 4. مطالعة موردی وضعيت‌شناسي‌ پیاده‌سازی دولت الکترونیک در ایران» مطالعه شده است.

روششناسی مورد استفاده در این کتاب، روششناسی ترکیبی است که اولاً مبتنی بر روش تحلیل خوشه‌ای است و ثانیاً در دل تحلیل خوشه‌ای به تحلیل سیاست‌ها، مبتنی بر الگوی تحلیلی « پِستِل» می‌پردازد که این الگو، سیاست‌ها و راهبردهای پیرامون امور را مبتنی بر حوزه‌های سیاسی مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، فناوری، زیست‌محیطی و حقوقی – قانونی تحلیل می‌کند. همچنین در تحلیل نهایی نیز این مطالعه نگاهی به مطالعات طولی و تحلیل طولی دارد. لذا این مطالعه به لحاظ استفاده کاربردی از روششناسی ترکیبی میتواند نمونه مناسبی برای انجام تحقیقات دیگر باشد.

الگوی پیشنهادی: سیاستگذاری جامع یکپارچه دوفضایی

در بخش نتيجه‌گيري، مؤلف مدل سياست‌گذاري جامع يكپارچه که دوفضايي است را به عنوان مدل سیاستگذاری دولت الکترونیک در جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد کرده که بر اساس بديل داشتن تمامي ظرفيت‌هاي جهان واقعي در جهان مجازي، تمامی سیاستها، راهبردها و برنامههای عمل در روندهای ترکیبی میباشد. همچنین مؤلف مطرح میکند که سیاست‌گذاری در حوزة فضای مجازی، نیازمند اتخاذ نگاهی یکپارچه است و یکپارچه‌سازی افقی و عمومی چه در حوزه‌های موضوعی کارکردی (افقی) و چه در سطوح سیاست‌گذاری (عمومی) باید موردنظر باشد. بر این اساس، خطوط کلی پیشنهادی الگوی یکپارچه سیاستگذاری دولت دوفضایی شامل موارد زیر است:

یکپارچه‌سازی سیاست‌های فضای مجازی در حوزه‌های سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و محتوایی و متناسب‌سازی این سیاست‌ها در سطوح سه‌گانۀ فوق با شرایط و وضعیت فضای مجازی ایرانی و کاربران ایرانی در دستگاه‌های گوناگون؛
تنقیح و بازبینی سیاست‌های موجود پیرامون فضای مجازی در حوزه‌های سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و محتوایی با توجه به پویایی محیط مجازی؛
آینده‌نگری در تصویب سیاست‌ها و تصمیمات پیرامون فضای مجازی در حوزه‌های سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و محتوایی؛
بازنگری در قوانین و مقررات فضای مجازی؛
هماهنگ‌سازی ستادی فعالیت‌های اجرایی پیرامون فضای مجازی و به‌خصوص شبکه‌سازی اجتماعی که در نهادهای گوناگون در حال انجام است؛
تبیین و شفاف‌سازی مسئولیت‌ها، مأموریت‌ها و وظایف اجرایی هر یک از نهادهای متولی و تعیین مسئولی برای امور به‌خصوص اموری که در حال اجراست؛
آموزش مبانی و اصول کاربری رسانه‌های نوین، فضای مجازی و به‌خصوص فضاهای شبکه‌سازی مجازی به کاربران نوجوان و جوان؛
آگاه‌سازی والدین نسبت به کنترل کاربری نوجوانان و جوانان در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و همراه‌سازی والدین با آنها جهت کاهش دامنۀ آسیب‌ها؛
رصد تحولات آیندة ابزارهای مجازی در عرصه‌های گوناگون سرگرمی، آموزش، اطلاع‌رسانی و غیره و فضاسازی بومی این ابزارها برای کاربران ایرانی؛
توجه به حوزه‌های زیست‌محیطی و سلامت جسمی و روحی در سیاست‌گذاری‌های کلان، تقنینی و اجرایی.

معرفی نویسنده

دكتر سعيد رضا عاملي، استاد گروه ارتباطات دانشكدة علوم اجتماعي دانشگاه تهران و دانشكدة مطالعات جهان اين دانشگاه، مؤلف كتاب «سیاستگذاری دولت الکترونیک» است. وي داراي آثار متعددي در حوزه‌هاي فضاي مجازي و ارتباطات بين‌فرهنگي است و مؤلف 18 كتاب به زبان انگليسي و35 كتاب به زبان فارسي است و همين‌طور مقالات متعددي در سطح داخلي و بين‌المللي منتشر كرده است. همچنين ايشان در سال 1392، به عنوان مؤلف برتر بين‌المللي دانشگاه تهران، در سال 1391، برندة جايزة مرحوم علامه طباطبايي، در سال 1390، رتبة برتر پژوهش فرهنگي سال در حوزة ارتباطات فرهنگي و بين‌المللي، برندة جايزة كتاب فصل و همين‌طور پژوهشگر برجستة طرح‌هاي كاربردي دانشگاه تهران، در سال 1388، پژوهشگر برتر طرح‌هاي پژوهشي شهرداري تهران و همچنين پژوهشگر نمونة طرح‌هاي كاربردي دانشگاه تهران و در سال 1387، به عنوان استاد پيشگام روابط عمومي الكترونيك انتخاب شدند.

دکتر عاملی در آثار خود بر این امر تأکید می‌کند که مهم‌ترین توسعۀ اجتماعی معاصر، «توسعۀ فضای اجتماعی» است که با «دوفضایی شدن جهان» اتفاق افتاده و به دنبال خود، ظرفیت جدیدی را به جهان واقعی یا جهان اول اضافه کرده است که از آن به عنوان فضای مجازی یا جهان دوم تعبیر می‌شود. لذا مؤلف، «پارادایم دوجهانی شدن‌ها دوفضایی شدن‌ جهان» را به عنوان پارادایم مسلط دورۀ معاصر می‌داند. درحقیقت، براي نخستين بار «پارادايم دوجهاني شدن‌ها و دوفضايي شدن جهان» توسط عاملي (1382الف) در مقاله‌اي با عنوان «دوجهاني شدن‌ها و آيندة جهان» در كتاب ماه علوم اجتماعي مطرح شد و تلاش شد تا با ارائة تصويري پارادايمي، تغيير در واقعيت‌هاي جهان امروز كه منجر به ظهور «واقعيت مجازي» در كنار «واقعيت فيزيكي» و يا به عبارتي، «دوواقعيتي شدن جهان» شده است، تبيين شود. همين‌طور در همين سال، مقالة ديگري با عنوان «دوجهاني شدن‌ها و جامعة جهاني اضطراب» (عاملي، 1382ب) در فصلنامة نامة علوم اجتماعي به چاپ رسيد كه به نوعي آسيب شناسي توجه داشت كه در بستر جهان دوفضايي شده، آسيب‌هاي جديد را بررسي مي‌كرد. پس از آن نیز، آثار و تألیفات متعددی از وی منتشر شده و مؤلف مسائل مختلفی را بر اساس این پارادایم تبیین کرده است.

منیژه اخوان

کارشناسی‌ارشد ارتباطات