دکتر سعیدرضا عاملی: سواد اینترنتی و شهروند هوشمند
سواد اینترنتی و شهروند هوشمند
دکتر سعیدرضا عاملی، رئیس دانشکدة مطالعات جهان، رئیس کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ: دوفضایی‌شدن جهان، و عضو شورای سیاستگذاری فضای مجازی
- مقدمه و طرح مسئله
نهادهای اجتماعی در سطح جهانی، منطقه‌ای، ملی و محلی به سمت دیجیتال‌شدن، الگوریتمی‌شدن و هوشمندشدن حرکت می‌کنند و بسیاری از رشته‌های تحصیلی، مهارت‌ها و مشاغل گذشته در حال از بین رفتن است و به‌جای آن دانش‌های جدید، مهارتهای جدید و مشاغل جدید جایگزین می‌شود. این همه، محصول انتقال به جهان جدید و سواد جدیدی است که از آن تعبیر به «سواد اینترنتی» می‌شود.
مسئله اساسی این است که:
- چرا گفتمان سواد اطلاعاتی و رسانه (mil) و در مفهوم عام‌تر سواد اینترنتی در پیوند با شهرها شکل گرفت؟ و
- چه سواد مطلوبی متناسب با شهرهای هوشمند نیاز داریم و مشخصات آن چیست؟
سواد امری است که توانایی ایجاد می‌کند و توانایی آن به‌وجود آورندة توانایی‌های بعدی است. در گذشته به توانایی خواندن و نوشتن «سواد» اطلاق می‌شد. با حضور فناوری اطلاعات و ارتباطات موضوع سواد تغییر یافت و به توانایی استفادة بهینه از اطلاعات و ارتباطات در فضای دوم اطلاق شد. سوادر در این فضا مفهومی چند بعدی و دارای سطوح مختلف است که از سطح سواد عمومی تا سواد تخصصی تنوع و مراتب پیدا می‌کند.
در پاسخ به سؤال نخست باید گفت ما در شهر داده‌های بزرگ، هوشمند و الگوریتمی زندگی می‌کنیم و بدون سواد متناسب با این فضا نمی‌توانیم به زندگی خود ادامه دهیم و نمی‌توانیم شاغل شویم و اساساً فاقد ارتباطات مؤثر خواهیم بود.
در واقع، تمامی نهادهای اجتماعی، اعم از منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی، همچنین شهر به‌منزلة واحد کشوری تحت تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات قرارگرفته و دانش جدید، توانایی جدید و مهارتهای جدید برای زندگی‌کردن در شهرها ضرورت یافته است و در صورت عدم کسب آن بسیاری از مهارتهای اجتماعی و مشاغل اجتماعی از فرد گرفته می‌شود و میرایی بسیاری از رشته‌ها و مشاغل پدید خواهد آمد.
ما در جهانی زندگی می‌کنیم که فضای دوم آن یعنی فضای مجازی بر بستر دیجتال و صفر و یک قرار دارد و جهانی است از تنوع قابلیت‌های جهان ریاضی. زندگی در چنین جهانی نیازمند سواد جدید است. طبق آخرین آمار وضعیت اینترنت، در جهان امروز کاربران اینترنت از مرز 4 میلیارد نفر گذشته، تعداد رایانامه‌های ارسالی از آغاز 2018 تا امروز از مرز 74 تریلیون فراتر رفته، تعداد جستجوی اطلاعات در گوگل از مرز 1 تریلیون و 800 میلیارد گذشته، و تعداد تماشای فیلم‌های یوتیوب از آغاز سال 2018 تا امروز به 1 تریلیون و 980 میلیارد فیلم رسیده است که نزدیک به جستجوی اطلاعات در گوگل است. همچنین، اقتصاد اینترنت از 6 تریلیون دلار فراتر رفته و اقتصاد پنجم جهان است. با توجه به جمعیت 4 میلیاردی جهان، باید گفت در جهانی با داده‌های بزرگ زندگی می‌کنیم. اطلاعات تولیدشده در سراسر جهان در سال 2005، 1/0 زتابایتس (10 به توان 18)، سال 2010، 9/2 زتابایتس، و در سال 2015، 9/12 زتابایتس بوده است. پیش‌بینی می‌شود این حجم در سال 2020 به 16/47 زتابایتس و در سال 2050 به 36/163 زتابایتس برسد. این داده‌ها باعث می‌شود رفتارها را به‌سهولت بتوان تشخیص داد و بر پایة نحوة رفتار فرد می‌توان برای او رفتار و پاسخ رفتار تعریف کرد. محیط دوم محیطی صد درصد الگوریتمی است و برای درک آن باید سواد افراد بازتعریف شود.
در جهانی زندگی می‌کنیم که توسعه و پیشرفت با توسعه و تنوع بهره‌گیری از داده‌ها پیوند خورده و تبدیل به نماد پیشرفتگی یا عقب‌افتادگی شده و دایرة خدمات دادة مبنا به‌صورت انفجاری افزایش پیدا کرده است. چالش ما ورود به فضای داده‌ایی است که بر آن اشراف نداریم.
امروز، به سمت توسعة سازمان‌های مجازی حرکت می‌کنیم و نیازمند شناخت عملکردهای آن و سواد سازمان‌های مجازی هستیم. در فرهنگ لغت تجارت (2017)، سازمان مجازی چنین تعریف شده است: «سازمانی که دارای نمود فیزیکی نیست، اما به‌صورت مجازی و الکترونیکی وجود دارد، توسط تعاریف قانونی شرکت‌ها محدود نمی‌شود و با شیوه‌های غیررسمی همکار واحدهای مستقل قانونی عمل می‌کند.»
سواد مجازی، سطح بالاتر و پیچیده‌تری از سواد و ناظر بر فضای اول و فضای دوم و خلأ سواد بین این دو جهان است.
- الگوی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی یونسکو
در زیست‌بوم مفهومی الگوی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی یونسکو اهم موارد سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی سواد پایه، تنوع فرهنگی، سواد خبری، سواد رسانه‌ای، سواد کتابخانه‌ای، سواد اطلاعات، سواد فاوا/ امنیت اینترنت، و سواد دیجیتال برشمرده شده است. ابعاد و مؤلفه‌های الگوی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی یونسکو شامل سه بعد اصلی است:
- بعد تقاضا، جستجو، دسترسی و بازیابی اطلاعات و محتوای رسانه‌ای، شامل نیاز به اطلاعات، جستجوی اطلاعات، دسترسی به اطلاعات، و بازیابی و نگهداری اطلاعات
- بعد درک، برآورد و ارزیابی اطلاعات و محتوای رسانه‌ای، شامل درک اطلاعات، بررسی اطلاعات، ارزیابی اطلاعات، و سازماندهی اطلاعات
- بعد خلق، کاربرد و نظارت اطلاعات و محتوای رسانه‌ای، شامل خلق دانش و بیان خلاق، ارتباط مبتنی بر اطلاعات، مشارکت اجتماعی، نظارت بر تأثیر اطلاعات
در الگوی سواد وبی، پیوندی با مهارتهای حیاتی قرن 21 برقرار شده است. از این‌رو، مهارتهای سواد وبی در قرن 21 عبارت است از مهارتهای حل مسئله، مهارتهای تشریک مساعی، و مهارتهای خلاقیت، و مهارتهای ارتباطات. از آنجا که حلقة سواد ما در محیط مجازی کامل نیست با آشفتگی مواجهیم. متوسط نمرة ما در این عرصه از 100، 12 است. از آنجا که به‌صورت خودراهبر در این فضا حرکت می‌کنیم و نظام آموزشی مدیریتی برای آن نداریم، به فضاهایی وارد می‌شویم که نه متناسب با سن و نه متناسب با شناخت معرفتی ماست.
بنیاد موزیلا در الگوی نقشة سواد وبی سه عنصر اصلی را معرفی می‌کند که در آن مهارتهای حل مسئله، تشریک مساعی، و مهارتهای خلاقیت و ارتباطات مهم است:
- نوشتن، شامل طراحی، کدنویسی، ساخت، بازبینی، و بازترکیب
- مشارکت، شامل، اشتراک‌گذاری، کنش آزاد، محافظت، و اتصال
- خوانش، شامل، ارزیابی، ترکیب، مرور، و جستجو.
- پیوند سواد مجازی با شهروند و شهر هوشمند
ارتباطات سه دوره را پشت سر گذاشته است: الف) ارتباط حضوری، ب) ارتباط حاضر با غایب که خود به دو دستة غیرهم‌زمان (تا صنعت پست و چاپ) و هم‌زمان (از مورس تا به امروز) تقسیم می‌شود، و ج) ارتباط غایب با غایب که سطح سوم ارتباطات است و از به «ارتباطات هوشمند» می‌توان تعبیر کرد. این ارتباطات در سامانه‌ها و توسط الگوریتم‌های هوشمند تحقق می‌یابد و انسان‌ها در آن حضور فردی ندارند بلکه توسط «نمایندگی‌های هوشمند در قالب ربات‌ها» کارگزاری می‌شود. شهر به سمت هوشمندسازی پیش می‌رود و در بسیاری از امور تکراری و مالی سامانه‌ها دخالت دارند و در بخشی نیز ما به سراغ سامانه‌ها می‌رویم. در مدل دیج کامپ، چارچوب شایستگی دیجیتالی برای شهروندان حل مسئله، امنیت و ایمنی، خلق محتوای دیجیتال، ارتباطات و تشریک مساعی، و سواد اطلاعاتی و داده‌ها تعریف شده است.
انقلاب فناورانه مفهوم کار را تغییر داد؛ بدین معنا که کارها مکانیزه می‌شود و در محیط دوفضایی تحقق می‌یابد. ظرفیت فیزیکی کار و ظرفیت فکری به کمک ماشین‌ها افزایش یافته است. در سطح جهان، مفهوم «ساختار ادارة مسطح» توجه زيادي را به خود جلب كرده و «هولوكراسي» سيستمي از سازماندهي خودمديريتي مطرح شده كه قدرت تصميم‌گيري را از افراد به سمت گروه يا چرخه انتقال و توسعه داده است. حضور شهروندان هوشمند در شهرهای هوشمند از مسیر سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای می‌گذرد. نظام ارتباطی هم‌عرض و نه سلسله‌مراتبی است و نظام اداری و سازمانی موجود را بر هم می‌زند. بر این مبنا، نظام‌های حکمرانی از مدیریت‌های سلسله‌مراتبی به مدیریت‌های هولوکراسی و موژولار منتقل می‌شود. نظام وزارتخانه‌ای دیگر پاسخگوی نظام مدیریت دوفضایی نیست.
طیف مهارت‌ها در شهرهای هوشمند عبارت است از مهارتهای پایه (توانایی کارکردن با اعداد و داشتن سواد پایه)، مهارتهای کسب‌وکار و مهارتهای بین فردی، مهارتهای دیجیتالی و تکنیکی، مهارتهای اطلاعاتی، و مهارتهای کارآفرینی.
- الگوی مطلوب سواد مجازی
مشخصه‌های مطلوب سواد مجازی، سواد ناظر بر نیازهای و اقتضائات جهان جدید اول و جهان مجازی و نیازهای برخواسته از تعامل این دو فضا یعنی سواد دوفضایی است. دو رویکرد به سواد مجازی وجود دارد؛ یکی گره‌زدن سواد به شناخت چالش‌ها و پلیدی‌های فضای مجازی (نگاه آسیب‌گرا)، و دوم، گره‌زدن سواد به تقویت شغل و مهارت و در عین حال زندگی در محیط سالم و ایمن فضای مجازی که در دل خود نگاه آسیب‌گرا را نیز دارد. هر دو نگاه ضروری است. بدون نگاه اول، رشد کاریکاتوری و عدم تناسب پدیدار می‌شود که اجزا تناسب لازم را ندارند.
سواد مجازی سوادی سه قلمرویی است، شامل سود عمومی، سواد اختصاصی و سواد تخصصی که نیازمند تبیین دقیق و جدی است و در کتاب اینترنت و سواد مجازی به آن پرداخته شده است.
دیدگاهتان را بنویسید