چهلمین نشست ژاپن‌شناسی: مدیریت رودخانه‌ها در ژاپن
چهلمین نشست از سلسله نشست‌های ژاپن‌شناسی دوشنبه‌های آخر ماه با موضوع «مدیریت رودخانه‌ها در ژاپن» و با سخنرانی ساتوشی کاواموریتا، کارشناس دفتر جایکا در ایران، در روز دوشنبه 25 دی 1402، در تالار ملل دانشکدة مطالعات جهانِ دانشگاه تهران برگزار شد.
کاواموریتا با طرح سه مسئلة کنترل سیل، نحوة بهره‌برداری و استفاده از آب و مدیریت محیط زیست، موضوع اهمیت مدیریت رودخانه‌ها را در ژاپن تشریح کرد. به گفتة وی: «75 درصد از پهنة سرزمین ژاپن را کوهستان‌ها تشکیل می‌دهد و مردم تنها در بخش‌های محدودی از دشت‌ها زندگی می‌کنند که اغلب دشت‌های آبرفتی است. کوتاه‌بودن و شیب زیاد رودخانه‌ها در ژاپن، کنترل و ذخیرة منابع آب را دشوار می‌سازد و وقوع سیل در این کشور را به موضوعی خطرناک بدل کرده است.»
ایشان با مقایسة وضعیت سیلاب در ژاپن و ایران، بیان داشت: «رودخانه‌های زاینده‌رود و کارون در ایران شیب کمتر و طول بیشتری نسبت به رودخانه‌های ژاپن دارد. میانگین بارش در هر ماه در توکیو، همچنین اختلاف میزان بارندگی در ماه‌های متفاوت، و به‌طور ویژه در فصل باران که از ژوئن تا اکتبر ادامه دارد، بسیار بیشتر از تهران است. در زمان بارندگی شدید با وجود شیب زیاد در شهرهایی مانند توکیو که رودخانه در بالادست قرار دارد، احتمال وقوع سیل و خسارت حاصل از آن نیز بیشتر می‌شود.»
کاواموریتا سخنرانی خود را در چهار مبحث، به قرار زیر، ادامه داد.
قانون مدیریت رودخانه‌ها
مدیریت رودخانه‌ها در ژاپن بر پایةه قانون مدیریت رودخانه‌هاست. هدف از این قانون عبارت است از کمک به حفظ اراضی و توسعة کشور و در نتیجه حفظ امنیت عمومی و ارتقای رفاه عمومی با مدیریت همه‌جانبة رودخانه‌ها برای جلوگیری از وقوع خسارات ناشی از سیل، جزر و مد، و بلایای طبیعی است، و با استفادة صحیح از رودخانه‌ها، حفظ عملکرد طبیعی آب رودخانه‌ها و حفظ محیط‌زیست آن‌ها. قانون رودخانه‌ها نخستین‌بار در سال 1896م بر پایة کنترل سیل، سپس در سال 1964م بر پایة کنترل سیل و بهره‌برداری از آب، به‌دلیل افزایش نیاز به آب بعد از جنگ جهانی دوم، و در سال 1997م بر پایة کنترل سیل، بهره برداری از آب و محیط‌زیست تدوین شد.
طی سده‌ها در ژاپن، هم‌زمان با افزایش جمعیت، روند بهره‌برداری از رودخانه‌های کوچک به رودخانه‌های بزرگ تغییر پیدا کرد. با شروع دوران مدرن‌سازی در ژاپن، مهندسان خارجی برای پروژه‌های مختلف صنعتی و عمرانی به استخدام درآمدند. جان دِ ریجکه (Johannis de Rijke) از معروف‌ترین این افراد است که در حوزة ارتقا و بهبود مدیریت رودخانه‌ها کمک شایانی کرده است.
رودخانه‌ها در ژاپن به دو دستة الف و ب تقسیم می‌شود. 109 رودخانه 64 درصد از سطح سرزمین ژاپن را فراگرفته است و در دستة الف قرار می‌گیرند. این رودخانه‌ها در حوزة اقتصاد ملی اهمیت دارد. این رودخانه‌ها را، به‌طور مستقیم دولت مرکزی، یعنی وزارت زمین، زیرساخت‌ها و گردشگری (Ministry of MLIT: Ministry of Land, Infrastructure, Transportation and Tourism) مدیریت می‌شود. گروه ب شامل 2710 رودخانه می‌شود که استانداران هر منطقه کنترل می‌کنند.
نقش مدیر رودخانه‌ها
حوزة فعالیت مدیر رودخانه‌ها سه حوزه را شامل می‌شود: 1. کنترل سیل: برنامه‌ریزی برای کنترل سیل و اجرای عملیات در حوزة رودخانه‌ها، پیش‌بینی و هشدار سیل، نقشه‌های خطر و بازسازی پس از وقوع حوادث؛ 2. بهره‌برداری از آب: صدور مجوز استفاده از آب رودخانه‌ها، مجوز تصرف حریم رودخانه‌ها، مجوز ساخت در حریم رودخانه‌ها؛ 3. محیط زیست: توسعه و حفظ محیط‌زیست رودخانه‌ها (محیط‌زیست جانداران، فضای تزئینی کنار رودخانه‌ها، همکاری با شهروندان محلی).
برنامه‌ریزی برای کنترل سیل
سیاست توسعة رودخانه برای کنترل سیل در ژاپن در قالب دو برنامة کوتاه‌مدت و بلندمدت شکل گرفته است. هدف نهایی مدیریت رودخانه‌ها در بلندمدت، بهبود رودخانه‌هاست (عرض، ارتفاع آبریز، عمق رودخانه‌ها و نظایر آن). این روند بهسازی، بازه‌ای 20 تا 30 ساله را می‌طلبد. پل‌ها برای کاربری حداقل صدساله ساخته می‌شود و ایجاد تغییرات در آن بسیار دشوار است. اگر مدیر رودخانه طی زمان تغییراتی در سیاست‌ها و تصمیم‌های پیشین ایجاد کند، آن پل باید دوباره بازبینی شود و مطابق دستورالعمل‌های جدید تغییر کند. برای جلوگیری از دوباره‌کاری، این اقدام‌ها طی زمان بلندتری صورت می‌گیرند. در نتیجه، به‌علت زمان‌بَربودن احداث سازه‌های ضدسیل برای افزایش سطح ایمنی منطقه به‌طور یکپارچه، برنامه‌های میان‌مدت نیاز هست.
بر اساس میزان بارندگی و تغییرات میزان بارش در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، مدلی ساخته می‌شود که برپایة آن می‌توان میزان و شکل بارندگی را برای 100 تا 200 سال آینده، همچنین احتمال وقوع سیل را تخمین زد. بر این اساس، دستور کارهای مورد نظر تدوین می‌شود. بر اساس پیش‌بینی میزان بارش‌ها و میزان آب ورودی و خروجی رودخانه، در جهت بهبود و تغییرات مورد نیاز در حوزه و ظرفیت رودخانه‌ها برنامه‌ریزی می‌شود. به‌طور مثال، به‌دلیل تراکم جمعیت در توکیو که اجازة گسترش عرض رودخانه‌ها را نمی‌دهد، کانال تخلیة زیرزمینی در توکیو ساخته شده است. از این سازه برای عبور جریان آب و جلوگیری از وقوع سیل استفاده می‌شود. همچنین استادیوم یوکوهاما، برای آنکه هم‌سطح با سازه‌های سیلاب قرار نگیرد، روی ستون‌هایی قرار گرفت تا هنگام وقوع سیل به زیر آب نرود.
استفاده از آب
ژاپن از نظر استانداردهای جهانی، کشور پربارشی است؛ اما، جریان رودخانه‌ها در طول سال به‌طور گسترده در نوسان است. بنابراین، به‌منظور امکان استفادة پایدار از آب، لازم است از حجم مقدار ثابتی از آب اطمینان حاصل شود. با ساختن سدها می‌توان آب را در زمان زیادبودن جریان رودخانه ذخیره کرد؛ همچنین، به‌هنگام جریان کم آب در رودخانه، آن را از سد خارج کرد. در همین راستا، مدیر رودخانه به صنایع، کشاورزان، نیرگاه‌های برق آبی و نظایر آن مجوز حق‌آبه می‌دهد. حق‌آبه به‌معنای مجوز استفاده از آب است که برای بازة 10 تا 20 سال صادر می‌شود و میزان برداشت آب از رودخانه را مشخص می‌کند و در صورت تخلف در مصرف، جریمه برای آن در نظر گرفته شده است.
از گذشته تا به حال، مدیریت و توسعة رودخانه‌ها، به‌دلیل شکل اقلیم خاص ژاپن از ارکان مهم توسعه بوده است. لذا، با توجه به اهمیت این موضوع، تلاش دولت ژاپن بر این است تا با برنامه‌ریزی دقیق و اصولی، این راهبرد را برای بهبود ایمنی، محیط‌زیست و رفاه اجتماعی مردم پیش گیرد.
این نشست با پرسش و پاسخ شرکت‌کنندگان و اهدای لوح تقدیری از طرف دکتر پوررستمی، مدیرگروه مطالعات جنوب و شرق آسیا و اقیانوسیه، و دکتر علی گل‌محمدی، استادیار گروه مطالعات ژاپن، به ساتوشی کاواموریتا، کارشناس دفتر جایکا در ایران، به پایان رسید.
فیلم این نشست در نشانی زیر در دسترس علاقه‌مندان است.
زهرا جلالی
دانشجوی کارشناسی‌ارشد مطالعات ژاپن
دیدگاهتان را بنویسید