سلسله‌نشست‌های کارگاهی «نظریه‌ها و روش‌ها»؛ جلسة پنجم: پارادایم؛ دیدگاه‌ها و نمونه‌ها
[av_textblock size=” font_color=” color=”]
پنجمین جلسة سلسله‌نشست‌های کارگاهی «نظریه‌ها و روش‌ها» در روز دوشنبه 14 آبان 1397، با سخنرانی دکتر سعیدرضا عاملی، استاد گروه ارتباطات و مطالعات آمریکا و رئیس دانشکدة مطالعات جهان، با عنوان «پارادایم؛ دیدگاه‌ها و نمونه‌ها: پارادیم روشی مطالعات جهان» در تالار حنانة دانشکدة مطالعات جهان برگزار شد.
دکتر روح‌الله حسینی، مدیر مؤسسة مطالعات آمریکای شمالی و اروپا، در آغاز نشست، با بیان اهمیت اصطلاحات در زبان علم، به نقل خاطره‌ای از استاد جلال‌الدین کزازی در خصوص انتخاب معادل‌های درست برای اصطلاحات خارجی، پرداخت که معتقد بود در انتخاب واژه‌ها گشاده‌دست نباید بود. هر واژه‌ای بار معنایی و تاریخچة واژگانی خود را دارد که آن واژه را از دیگر واژه‌ها متمایز می‌سازد. در مورد واژة «پارادایم» نیز همین مصداق صادق است. در میان تمامی کارکردها و معانی این کلمه، این واژه در این نشست از دید توماس کوهن، جامعه‌شناس و فیلسوف علم، بررسی می‌شود. دکتر حسینی با این مقدمه سخنرانی را به دکتر عاملی سپرد.
دکتر عاملی استاد گروه ارتباطات و مطالعات آمریکای دانشگاه تهران در ابتدای سخنان خود ضمن تشکر از دکتر حسینی در ادارة این نشست‌ها، ابراز امیدواری کرد که از درون مجموعة مباحث مطرح در این نشست‌ها، نظیر مجموعه مقالاتی که دانشگاهی بین‌المللی در خصوص میان‌رشته‌هایی مانند صلح، جنگ، طبیعت و محیط زیست استخراج کرد، اهمیت میان‌رشته‌ای‌ها روشن شود. گرچه چهارده سال از تأسیس مطالعات جهان در قالب کشورشناسی می‌گذرد، از همان آغاز بر سر کیفیت این مباحث حساسیت وجود داشت تا روشی حاصل شود که ما را به فهم واقعیت برساند.
دکتر عاملی سخنرانی خود را ذیل شش عنوان بیان کرد. در بخش نخست این مسئله را مطرح کرد که ما در مطالعات جهان تحت تأثیر و اشراف چه پاردایم علمی‌ای قرار داریم و به‌طور خاص رویکرد نظری و روشی ما بر مبنای کدام پاردایم رایج علمی نتیجه‌بخش است و ما را در کشورشناسی به لایه‌های مختلف و متنوع واقعیت یک کشور در ابعاد مختلف اجتماعی نزدیک می‌کند. در بخش بعدی، به تحلیل مفهوم پاردایم و جایگاه مواجهه با این موضوع از منظر معرف‌شناسی علم پرداخت. پارادایم علمی چتری بزرگ دارد که روش‌های تحقیق مختلف را دربرمی‌گیرد، و در گذر زمان پارادایم‌های قدیم جای خود را به پارادایم‌های جدید می‌دهند یا موازی با هم و مکمل هم به‌پیش می‌روند. بحث علم، نظریه و روش‌های علمی و تطور و تغییرات در حوزه‌های پارادایمی علوم در حوزة «معرفت‌شناسی» بحث می‌شود. معرفت‌شناسی حوزه‌ای است که به شناخت ما از علم کمک می‌کند وپارادایم‌شناسی ذیل معرفت‌شناسی بررسی می‌شود.
وی در ادامه به تعریف پارادایم از دیدگاه توماس کوهن پرداخت. از میان 22 معنای مختلف کوهن از پارادایم، دست آخر در سال 1970 به دو تعریف زیر رسید:
• مجموعة کاملی از باورها، ارزش‌ها، فنون و امثال آن که اعضای جامعه در یک معنا در آن اشتراک دارند. این معنا جامعه‌شناسانه است: قالب تعلیمی (disciplinary matrix) که آمیزه‌ای از تعهدات گروه است؛ عناصر نظم‌یافته‌ای از گونه‌های مختلف که موجب تعلق مشترک در بین کارورزان رشته‌ای خاص می‌شود.
• نوعی عنصر در این مجموعه، یعنی معماگشایی مشخص که اگر به‌مثابة الگو یا نمونه به‌کار برده شود، همچون پایه‌ای برای حل بازماندة معماهای علم به‌هنجار جانشین قواعد صریح می‌شود. کوهن این معنا را عمیق‌تر می‌داند و آن را در قالب «مثال‌واره» بحث می‌کند. مثال‌وارة نحوة دیدن اعضای جامعه‌ای علمی را مشخص می‌کند.
این استاد ارتباطات، در سیر تطور پارادایم‌های علمی به ذکر دو ابرپارادایم علمی پرداخت: پارادایم علوم تجربی و پارادایم شبیه‌سازی هستی. و در ادامه قدرت پایداری این دو کلان‌مدل و کلان‌نگاره را بررسی کرد. سپس، به نگاه رشته‌ای و چند رشته‌ای یا میان‌رشته‌ای تمرکز کرد و نگاه رشته‌ای و چند رشته‌ای را به‌لحاظ قلمرو نگاه در قالب یک پارادایم طرح کرد.
مفهوم دیگری که دکتر عاملی در این نشست مطرح کرد، مفهوم الگو بود که به سه دستة کلی تقسیم کرد:
• الگوی ریاضی، شامل یافتن رابطه‌ای ریاضی که رفتار آن شبیه شیء مورد نظر برای الگوسازی است.
• الگوی مفهومی، که تشبیه شیئی ناشناخته با چیز شناخته‌شدة دیگری است، به‌منظور شناسایی معنایی شیء ناشناخته
• الگوی فیزیکی، که وسیله یا فرایندی واقعی است که نظیر عینی پدیده یا شیء مورد نظر است.
اهم سخنرانی دکتر عاملی حول محور جایگاه انتقال از نگاه رشته‌ای به نگاه چندرشته‌ای و دانش یکپارچه (integrative knowledge)، به‌منزلة پارادایم تکامل‌یافتة دانش بود. به بیان وی، به‌نوعی چند دهه است که دانش یکپارچه در پیوند با نگاه میان‌رشته‌ای‌ها جای نگاه‌های تک‌رشته‌ای را گرفته است و رویکردی جامع‌نگر تلقی می‌شود. معرفت‌شناسی نگاه کلان به حوزة علم است، نه سطح خرد که شامل فن و نظریه می‌شود.
رئیس دانشکدة مطالعات جهان پارادایم کارآمد در مطالعات جهان را مطالعات میان‌رشته‌ای و چندرشته‌ای دانست که مسیر رشته‌ها را در پیوند با یکدیگر برای هدفی مشترک یا چند هدف به هم پیوسته مسیردهی می‌کند. در علم رشته‌ای دانش به ابعاد جزیی‌تر و کوچک‌تر تبدیل می‌شود (compartmental) و نوعی الزام به‌دنبال دارد و بیان واقعی از آن علم نیست. دانش رشته‌ای خصلت سلسله‌مراتبی، خشن و نفی‌کننده دارد.
دانش میان‌رشته‌ای توان سازگاری با همة علوم را داراست. ضروت میان‌رشته‌ای‌ها از آن روست که فهم جامع واقعیت، فهم آزاد واقعیت، یکپارچه‌سازی عناصر فهم، و دورشدن از یک‌جانبه‌نگری و مطالعات کاریکاتوری را میسر می‌سازد. اساساً دانش در سامانه‌ای به‌هم‌پیوسته و سازمان‌یافته تحقق می‌یابد. دانش از نظمی معطوف به فهم برخوردار است. به‌عبارتی، دانش امری نامنظم و رهاشده نیست. لذا، شکل‌گیری فکر بر مبنای اطلاعات سازمان‌یافته صورت می‌گیرد. از این منظر دانش رشته‌ای همواره منعکس‌کنندة گسستی در فهم است. مطالعات میان‌رشته‌ای و چندرشته‌ای مسیر رشته‌ها را در پیوند با یکدیگر برای هدفی مشترک یا چند هدف به هم پیوسته مسیردهی می‌کند.
در خاتمه دکتر عاملی چنین نتیجه‌گیری کرد که مطالعات جهان حوزه‌ای تک‌رشته‌ای نیست و شناخت علمی کشورهای جهان از مسیر تک‌رشته‌ها امکان‌پذیر نیست. ناگزیریم حوزه‌های مرتبط چند رشته‌ای را در حوزة مطالعات جهان مشخص کنیم و بر بستر آن دانش یکپارچة مطالعات جهان را الگوی مطالعاتی و آموزشی شکل دهیم. همکاری‌های چندرشته‌ای مزیت تبیین واقعیت افزوده نسبت به کشورهاست. لازم است پارادایم چندرشته‌ای یکپارچة مطالعات جهان مورد تمرین نظری و عملی در مطالعات میدانی قرارگیرد.
پایان‌بخش سخن ایشان آیة شریفة «ربنا ما خلقت هذا باطلا»، بود که بر مبنای آن جهان دارای قوانین و قواعد حقیقی است و نیازمند درک واقعیت در ذیل حقیقت جهان‌ایم.
در پایان نشست پرسش و پاسخ نیز انجام شد. برای مشاهدة آن اینجا را بخوانید.
[/av_textblock]
[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’true’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6887′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=” video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=”][/av_slide]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6888′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=” video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=”][/av_slide]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6889′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=” video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=”][/av_slide]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6890′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=” video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=”][/av_slide]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6892′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=”][/av_slide]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6894′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=”][/av_slide]
[/av_slideshow]
دیدگاهتان را بنویسید