نهمین هم‌اندیشی اندیشة اسلامی در ایران معاصر (روز دوم)- سخنرانی دکتر سعید رضا عاملی در جمع اندیشمندان روس
روز دوم نهمین هم‌اندیشی اندیشة اسلامی در ایران معاصر جامعه‌المصطفی (نمایندگی تهران و البرز) با همکاری دانشکدة مطالعات جهان در روز 2 مهر 1397 در دانشکدة مطالعات جهان با دو سخنرانی ادامه یافت.
سخنران اول این نشست، دکتر سید سعیدرضا عاملی، رئیس دانشکدة مطالعات جهان، با موضوع «فضای مجازی و تغییرات فرهنگی با تأکید بر اندیشة اسلامی در ایران معاصر» سخنرانی خود را در سه محور پایه‌ریزی کرد: تعریف فرهنگ و مشخصه‌ها و تغییرات آن، خصوصیات فضای مجازی، و نگاه اسلام به جهان و انطباق اندیشة اسلامی با این ظرفیت به‌وجودآمده.
دکتر عاملی عصر امروز را عصر تغییرات فرهنگی بزرگ خواند که ظهور اینترنت دلیل مهم این تغییرات بوده است. به بیان این استاد علوم اجتماعی، بیش از 500 تعریف از فرهنگ وجود دارد که این تنوع نشان‌دهندة نسبیت تعریف فرهنگ است. در قرن 18 و 19 فرهنگ را پدیده‌ای می‌دانستند که همة جوامع آن را ندارند و در واقع بی‌فرهنگ‌اند. جوامع دینی فرهنگ را مساوی با دین می‌انگارند. در مکتب فرهنگ‌شناسی بیرمنگام سوسیالیست‌هایی همچون ویلیامز نگاه عدالت‌گرایانه به فرهنگ دارند و همة جوامع را دارای فرهنگ می‌دانند و فرهنگ والا و فرهنگ پایین در دکترین ویلیامز وجود ندارد. ویلیامز فرهنگ را به‌معنای مسیر زندگی (The way of life) تعریف کرد. فرهنگ در میان آنگلوساکسون‌ها آنچه مردم با آن زندگی می‌کنند تعریف شد. وی در ادامه در نقد این تعریف از فرهنگ بیان داشت که این تعریف موارد متمایزکننده میان اقوام مختلف را دربرنمی‌گیرد. به باور وی فرهنگ آن چیزی است که ما با آن زندگی می‌کنیم و اختصاصات زندگی یک جامعه را نشان می‌دهد. دکتر عاملی به نقل از استوارت هال، فرهنگ را به تبعیت از چگونگی هویت معرف آن چیزی دانست که ما هستیم و آنچه ما نیستیم (Being & not being)؛ برای مثال، وی با اشاره با فرهنگ عاشورا در ایران آن را از مشخصه‌های فرهنگ ایرانی شیعی دانست که در دیگر جاها دیده نمی‌شود.
این استاد علوم اجتماعی با بیان این مقدمه از تعریف فرهنگ، ریشة تمامی مشکلات امروز دنیا را از دید فرهنگ‌شناسان ریشه‌دار در فرهنگ دانست. از نگاه فرهنگ‌شناسان جدید تأکید بر مرکزیت فرهنگ است. در دوره‌ای دیگر اقتصاد را زیربنای همه‌چیز اجتماعی می‌دانستند و گفته می‌شد که وقتی ابزار تولید تغییر کند، جامعه تغییر خواهد کرد که مارکس نیز به آن معتقد بود. وی به نقد این دیدگاه از نگاه فرهنگ‌شناسان جدید، به‌دلیل قوت گرفتن فرد و تواناترشدن انسان، پرداخت و افزود عامل تغییر لزوماً تغییر ابزار نیست، بلکه فرهنگ است. وی افزود: «در مسیر تغییرات فرهنگی در اواخر قرن 19، به لحاظ اتصال انسان‌ها به‌یکدیگر اتفاق مهمی روی داد و آن اختراع مورس بود که امکان انتقال هم‌زمان پیام را ممکن ساخت. به‌دنبال آن تلگراف و تلفن نیز اختراع شد. تا پیش از این، انتقال حاضر به حاضر میسر بود که با این اختراعات انتقال فرامحل میسر شد.» دکتر عاملی از آن به‌عنوان رشد فرامحلی‌شدن یا فراملی‌شدن فرهنگ trans natural culture یا trans local natural culture یاد کرد. وی، به نقل از مارکوزه و اولخایمر در مقالة پنجاه صفحه‌ای خود، ادامه داد با پیدایش رادیو و تلویزیون صحبت از صنعت فرهنگ به میان آمد.
با پیدایش عصر اینترنت، این ابزار ابزاری مانند دیگر ابزارها و تک‌محصول نبود. اینترنت کل مسیر جهان را تغییر داد. لذا، منابع تغذیة فرهنگ از جهان اول که فیزیکی است، به جهان دوم که مجازی است انتقال یافت. تعبیر دکتر عاملی از آن «دوفضایی‌شدن جهان» بود که همه چیز زندگی روزمره را به فضای دوم منتقل کرد، به‌گونه‌ای که امروز امور علمی، فیزیکی و حضوری، مثل پزشکی، از راه دور انجام می‌شود و 24 تله پدیدآورده است.
به‌دنبال آن غول‌های مجازی در دنیا به‌وجود آمد که ادارة دنیا را در دست گرفتند. برای مثال، گوگل که در سال 1998 با سرمایة 200 هزار دلاری در پارکینگ منزل شروع به کار کرد، در سال 2017 ارزش 1 تریلیون و 200 میلیون دلاری می‌یابد و درآمد سالیانة آن در سال گذشته سه برابر درآمد نفت ایران می‌شود. گوگل نیوز خبرهای 3000 خبرگزاری‌ها دنیا را در خود پردازش می‌کند و به 130 زبان دنیا داده در اختیار می‌گذارد.
دکتر عاملی به کتاب استعمار مجازی آمریکای خود اشاره کرد که در آن تعبیر Wiki World همچون Holly World تظاهر یافته است. لذا فرهنگ که تا دیروز در محدودة جغرافیا تعریف می‌شد امروز در فضای دوم به‌وجود آمده با قدرت‌های مجازی دوم در حال بازتعریف فرهنگ ملت‌هاست.
رئیس دانشکدة مطالعات جهان در ادامه به هفت تغییر اثرگذار بر فرهنگ‌ها اشاره کرد. اولین و مهم‌ترین آن همة ظرفیت‌ها و انتخاب‌های دوفضایی‌شدن است که چه بخواهیم و چه نخواهیم سبک زندگی آمریکایی با ترفند بومی‌سازی (به‌گونه‌ای تولید کن که همه‌جا پذیرفته باشد) در سراسر دنیا در حال تبدیل‌شدن به فرهنگ غالب است. دومین تغییر فاصلة ایجادشده میان خانه (house، آنچه در آن سکنی داریم) و منزل (home، آنچه به آن تعلق داریم) است که مهاجرت‌های فرهنگی و مجازی در حال وقوع است و تفاوت‌های بین نسلی عمیق‌تر می‌شود. سومین تغییر قرارگرفتن فرهنگ‌ها در تزاحم میان کشش و فشار است که با پیدایش فضای مجازی پدیدة همه‌همسایه‌شدن جهان پدید آمد و به نوعی افراد در انتخاب بین فرهنگ خانه و فرهنگ غیر خانه قرار دارد و به نوعی موجب شد لزوماً محل زندگی، محل تعلق فرهنگی نباشد. چهارمین تغییر موقعیت پیداکردن فضا در کنار مکان است که پدیده‌ای به‌نام فرامحلی‌شدن و فراملی‌شدن به‌وجود آمد. پنجمین تغییر بازنمایی فاصلة میان جهان واقعی و جهان مجازی است. ششمین تغییر، ادامه‌یافتن جهان مجازی در جهان ذهن است؛ امروز سورئال در فضای مجازی رئال شده است. هفتمین تغییر، ضعیف‌شدن لایة نخبگی و قوی‌شدن فردگرایی و به نوعی جایگزین شدن سلبریتی‌ها به‌جای نخبگان اجتماعی و البته انتخاب‌های غیرهنجاری فردی است.
دکتر عاملی در ادامه به بیان دو فرق عمدة حال با گذشته پرداخت: عبور از نظام‌های دیکتاتوری به نظام‌های دموکراتیک در دنیا، و توسعة دسترسی به تنوع‌های مختلف و روش‌های مختلف زندگی در دنیا. وی از عبارت کسی‌شدن (somebodiness) استفاده کرد که به‌دنبال کاهش نظام‌های دیکتاتوری و تقویت فردگرایی پدید آمده است و افراد امکان «کسی بودن» را در مقابل هیچ کس‌سازی قدیم پیدا کرده‌اند.
دکتر عاملی در ادامة سخنان خود به بیان ویژگی‌های فضای مجازی پرداخت، از جمله تبدیل مخاطب به کاربر، دیجیتالی بودن آن که بر پایة الگوریتم و بر بستر ریاضی است و از ظرفیت تغییر متمایل به بی‌نهایت برخوردارد است و انعطاف تغییر در آن بسیار بالاست.
به باور دکتر عاملی در این رویارویی در عصر حاضر، اسلام و ادیان ابراهیمی خطاب جهانی دارند و تمامی قوم‌ها و نژادها را شامل می‌شوند. وی افزود: «در قرآن در هشتاد جا انسان مستقیم مورد خطاب قرارگرفته است. این محتوا ظرفی را پدیدار می‌سازد با نام فضای مجازی که فراقومی و فرامکان و فراجغرافیاست و با انسانی مواجه می‌شویم که فردگرا، انتخاب‌گرا و هنجارگراست.» به باور این استاد علوم اجتماعی دوران کنونی، دوران بازگشت انسان به سوی خداست چون داگما و لایه‌های عصبیت ضعیف شده است. دکتر عاملی افزود: «ما شیعیان معتقدیم که امام زمان به همراه عیسی مسیح ظهور خواهد کرد و در زمان ظهور مردم این عصر از مردم عصر پیامبر و عیسی برای شنیدن حق آماده‌ترند. دلیل آن افزایش آگاهی و کاهش داگما و عصبیت است.»
این نشست با پرسش و پاسخ خاتمه یافت. در این پرسش و پاسخ‌ها همسویی و مشترکات سخنران و مستمعان روس آشکار بود. همچنین، دکتر تیگران گورگنویچ تومانیان، ترجمة روسی کتاب عباس کیارستمی را به دکتر عاملی تقدیم کرد.
سخنران دوم، دکتر انشاالله رحمتی، دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی و سردبیر اطلاعات حکمت و معرفت، بحث خویش را با موضوع «جریان فکری سنت‌گرا و تأثیرات اجتماعی آن در ایران معاصر»، به مفهوم سنت‌گرایی اختصاص داد و افزود: «سنت‌گرایی ترجمة واژة traditionalism است. سنت نه به‌معنای آداب و رسوم است و نه صرفاً آنچه مربوط به گذشته است. در سنت‌گرایی بر حکمت خالقه تأکید می‌شود.» سپس، از چهار جریان در جهان اسلام نام برد: اسلام سنتی، اسلام مدرن، اسلام بنیادگرا و اسلام سنت‌گرا. دکتر رحمتی در سخنرانی خود به معرفی کتاب‌های متعدد در این زمینه پرداخت، از جمله کتاب ارزش‌مند The Study Quran به قلم سید حسین نصر و همکارانش که با عنوان تفسیر معاصرانة قرآن کریم به قلم دکتر رحمتی ترجمه شده است.
دیدگاهتان را بنویسید