رونمایی دکتر ظریف از کتاب‌های اهدایی پروفسور ميچي‌تارو تادا به كتابخانة دانشكدة مطالعات جهان

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
در حاشیة همایش الگوهای نظم منطقه‌ای در جهان پساداعش، در روز شنبه 5 اسفند 1396 در دانشکدة مطالعات جهان دانشگاه تهران، دکتر ظریف، وزیر امور خارجه، پس از ایراد سخنرانی خود در مراسم افتتاحیة این همایش، با حضور در کتابخانة دانشکدة مطالعات جهان از 500 جلد کتاب اهدایی پروفسور میچی‌تارو تادا، نویسندة ژاپنی و استاد فقید دانشگاه کیوتوی ژاپن، رونمایی کرد. این مجموعة نفیس از سوی استاد محمد نقی‌زاده، بنیانگذار گروه ژاپن دانشکدة مطالعات جهان و با همکاری سفارت ایران در ژاپن ‌به دانشکدة مطالعات جهان اهدا شده بود.

این کتاب‌های اهدایی به چند دستة زیر تقسیم می‌شود:

كتاب‌هاي تأليف يا ترجمه‌ شدة ميچي‌تارو تادا:

رشتة تخصصي پروفسور ميچي‌تارو تادا ادبيات فرانسه بود. با اين همه به‌دلیل تألیف نقدها و تحليل‌هايي دربارة فرهنگ عامة مردم معروف است، به‌خصوص دربارة آداب و رسوم و عادات روزانة مردم ژاپن، به‌ويژه منطقة كانساي، يعني منطقه‌اي با محوريت دو شهر كيوتو و اوساكا. در ميان كتاب‌های اهداشده، 70 جلد آن تأليف يا ترجمة خود تاداست. كتاب‌هاي ترجمه‌ای ايشان هم بيشتر ترجمه از ادبيات يا فلسفة فرانسه است. همچنين، چند جلد، تحقيقات ايشان در مورد فيلسوفان فرانسوي نیز در میان این آثار هست. ذكر اين نكته ضروري است كه از برخي كتاب‌ها چند جلد وجود دارد كه در مجموع 70 جلد مي‌شود.

كتاب‌هاي مرتبط با ادبيات كلاسيك ژاپن

با توجه به رشتة مطالعاتي پروفسور تادا، عجيب نخواهد بود اگر بيشتر كتاب‌هاي اهدايي از كتابخانة ايشان مرتبط با ادبيات باشد. در اين بين، مجموعة مرتبط با ادبيات كلاسيك ژاپن بسيار باارزش است و نزديك به 90 جلد می‌شود كه در دهة 1960 و 1970 توسط انتشارات بسيار بزرگ و معروف ايوانامي به چاپ رسيده‌اند. اين مجموعة باارزش دربرگيرندة برترين آثار ادبيات كلاسيك از دورة هيان تا پايان دورة ادو است. در اين مجموعه كه تمامي آثار آن همراه با شرح و تفسير محققان ژاپني است، برترين آثار داستاني، شعری، مذهبي، نمايشی، داستان‌هاي عاميانه و جزآن در دوره‌هاي مربوط گردآوري شده است.

كتاب‌هاي مرتبط با ادبيات مدرن و معاصر ژاپن

از شروع دورة ميجي و مدرن‌شدن ژاپن (1968 به بعد) ادبيات مدرن ژاپن شروع مي‌شود كه اين مجموعه دربرگيرندة برخي از بهترين آثار اين دوره است. در بين اين مجموعه سري كامل تمامي نوشته‌هاي ناتسومه سوسكي يكي از مطرح‌ترين نويسندگان ادبيات مدرن ژاپن هم وجود دارد كه 27 جلد است و توسط انتشارات معروف ايوانامي منتشر شده است.

كتاب‌هاي مرتبط با جريان‌هاي فكري و انديشه

در بين اين مجموعه دو سري كتاب در خور توجه است. نخست مجموعه‌اي 27 جلدي با عنوان كلي انديشة معاصر و مدرن ژاپن كه در آن آرا و انديشه‌هاي متفكران و فيلسوفان ژاپني در مورد موضوعاتي مانند سوسياليسم، ماركسيسم، آنارشيسم، ليبراليسم، و مردم‌سالاري بيان شده است. دوم، مجموعه‌اي سيزده جلدي با عنوان كلي انديشة مدرن ژاپني توسط انتشارات چيكوماشوبو منتشر شده است و سه دورة تاريخي ميجي، تايشو و شووا را در برمی‌گیرد.

مجموعة آثار برخي محققان معروف ژاپني

علاوه‌بر كتاب‌هاي ذكرشده، كتاب‌هاي متفرقة ديگري هم وجود دارد كه برخي از آن‌ها مجموعه آثار برخي محققان بسيار مشهور ژاپني است، از جمله مجموعه آثار تاتسوئو هاياشي منتقد و متفكر فقيد ژاپن (5 جلد و چاپ انتشارات هه‌بون‌شا)، مجموعه آثار محقق ادبيات و فرهنگ عامة ژاپن، كوني‌ئو ياناگيتا (25 جلد و چاپ انتشارات چيكوماشوبو).

مجموعه كتاب‌هاي مرتبط با چين و سفرنامه‌ها

حدود 30 جلد از اين كتاب‌ها در رابطه با سفرنامه‌هايي است كه برخي اروپاييان از سفر خود به ژاپن در دورة ادو نوشته‌اند. اهميت اين سفرنامه‌ها در اين است كه دردورة ادو، حكومت وقت سياست درهاي بسته را در پيش گرفته بود و كمتر فرد خارجي موفق به ديدار از ژاپن مي‌شد. لذا اين سفرنامه‌ها اطلاعات بسيار زيادي در خود در رابطه با اين دوران دارد. نيز برخي از اين كتاب‌ها در رابطه با فرهنگ چين در دوران تاريخي تانگ و سوئي است كه محقان ژاپني یا ژاپني‌هاي سفرکرده به چين نوشته‌اند. دراين مجموعه مي‌توان دربارة حضور ايرانيان در چين هم مطالبي پيدا كرد.

مجموعه كتاب‌هاي متفرقه

در ميان اين مجموعه كتاب‌ها، كتاب‌هاي متفرقه‌اي هم وجود دارد كه بيشتر آن‌ها مرتبط با ادبيات و ادبيات فرانسه است.

در رابطه با شخصيت و اهميت آثار پروفسور تادا ميچي‌تارو، پروفسور محمد نقي‌زاده مطالب زیر را بیان داشته‌اند تا اهميت كتاب‌هاي اهدايي و نيز شخصيت اهداكننده بيشتر روشن شود.

استاد، من و «مکتب کیوتو»

آشنایی با مرحوم تادا میچی‌تارو (Tada Michitaro 1924-2007)، استاد ممتاز دانشگاه کیوتو، در جشن فارغ‌التحصیلی اواخر دهة1970 محقق شد. این جشن را رئیس دانشگاه کیوتو (Sawada Toshio 1919-2017) ترتیب داده بود که از علاقه‌مندان تمدن ایرانی بود. علاقة استاد به تاریخ باستان ایران و تمایل و کنجکاوی نگارنده برای آگاهی از مبانی فکری و فلسفی ژاپنی‌ها، این آشنایی را تداوم 30 ساله بخشید، به‌ویژه که «چگونگی هم‌زیستی سنت و تجدد» گلوگاه تحقیق و رصد تاریخی توسعة ژاپن از نظر بعضی‌ها محسوب می‌شد. هر گاه در نیم قرن گذشته سفری به ایران پیش می‌آمد، در معرض این سؤال قرارمی‌گرفتم که همچنان ادامه دارد.

اگر چه مرحوم تادا، متخصص ادبیات فرانسه و عمده کارهایش روی آثار ادبی، فلسفی و اجتماعی اشخاصی چون چارلز پیر بودلر (Charles Pierre Baudelaire 1867-1921) و روژی کایوس (Roger Caillois1913– 1978) یا روسو بود، رئيس دانشگاه قبلاً نگارنده را از تسلط استاد به فرهنگ و مبانی فکری و فلسفی ژاپن آگاه کرده بود. همین معرفی کوتاه باعث شد، هر دو علی‌رغم تفاوت در حوزة تخصصی به یکدیگر نزدیک و نزدیک‌تر شویم. از دیگر علل نزدیکی بیشتر، عضویت ایشان بعد از جنگ دوم جهانی به «مکتب کیوتو» (Kyoto Gakuha) بود.

گروهی از متفکران ژاپنی از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به‌دنبال بر پایی خلاقانة مبانی تفکراتی مبتنی بر سنت فلسفه و روحیات مردم شرق آسیا بر اساس بودیسم مهایانا (Mahāyāna Buddhism)و دیالوگ، جدال نظری و تعامل با فلسفة غرب بودند. نیشی‌دا (Nishida Kitarō 1870-1945)، بنیادگذار این نهضت فکری، پس از بازشدن ژاپن به روی غرب در دوران میجی (1912-1868)، پس از 260 سال انزوا یا تحریم خودخواسته و 50 سال جنگ و ستیز ممتد (1945-1894) با همسایگان، به‌دنبال چنین پروژه‌ای بود. لذا، نی‌شیدا و عدة دیگری از متفکران روز بر آن شدند که از گشایش ژاپن به روی جهان غرب بهره ببرند و به واردات، معرفی و بحت و جدل در مورد علوم غربی از جمله فلسفه بپردازند. پس از سال‌ها تفحص و پژوهش در مورد فلسفة غرب و آثار کلاسیک شرق آسيا، این دسته از متفکران با استفاده از سنت ذن در بودیسم، موفق به برپایی نظم جدید فکری شدند که در کتاب پرسشی در مورد نیکی (An Inquiry into the Good、1911) منتشر شد.

حضور ناو جنگی و فولادی آمریکایی در بندر توکیو و هدیة ماکت آن به شوگون در اواخر دوران فئودالیسم در سال 1854 و آگاه‌کردن وی از فناوری پیشرفتة تلگراف در غرب، متقکران و رهبران آن دوران ژاپن را بر آن داشت که قبل از نفوذ و استیلای جابرانة فرهنگ غرب، به برپایی نظام فکری نوینی دست یابند که ضمن حقظ سنن کلاسیک این کشور و دسترسی و آشنایی با غرب، به‌خصوص در حوزة مبانی فکری- فلسفی و فناوری، زیربنای فکری- فلسفی بلندمدتی برای فرهنگ ژاپن چون ملاتی جهت یکپارچگی ملی و پیشرفت و ترقی ایجاد کند، ضمن اینکه هدف اصلی این دسته از متفکران علاوه‌بر بهرمندی از مطلوبیت بعضی افکار نوین غرب، طرح مبانی فکری- فلسفی ژاپن در گستردة جهانی بود.

اگرچه واژة «مکتب كيوتو» تنها به‌دلیل استقرار اعضای آن در دانشگاه کیوتو بود، ویژگی‌های اعضا از آن جهت بود که مبادرت به نظریه‌پرازی و روش تحقیق کردند، در جهت ترقی هم‌پای عصر و زمان، ساختار فکری- فلسفی، آن هم نه تجریدی هم‌آغوش و هم‌پا با واقعیت‌ها و خلقیات جامعة ژاپن و علل پيشرفت غرب به‌منزلة موتور رشد و تجدد آتی، ضمن آنکه عمدة سنن کلاسیک حفظ شود، به‌طوری که بعدها حتی در حوزة اقتصاد نیز موریشيما میچی‌ئو (Morishima Michio 1923-2004)، اقتصاددان شهیر ژاپنی و متخصص آثار وارلاس و مارکس، از آن در کتابی با عنوان روحیات ژاپنی و فناوری غرب استفاده کرد (Why Has Japan succeeded? Western Technology and Japanese Ethos. 1980).

به‌عبارت دیگر، متفکران ژاپنی بدون ایجاد دیوارهای بلند و ضخیم در مقابل تفکرات و فلسفة غرب یا غرب ستیزی، رأساً به انتخاب وجوه مطلوب و بلندمدت آن پرداختند و ریشه‌های کهن سنن ملی را با نظریات هم‌عصر و زمان آبیاری کردند، به‌طوری که بعضی از آن‌ها را از آن خود نمودند و به «آلیاژی از تفکرات نوین- از سنت و تجدد» دست یافتند. لذا، گاهی تشخیص پدیده‌های سنتی و تجدد ژاپن مشکل به‌نظر می‌رسد. بنابراین، قبل از آنکه بگذارند فرهنگ غرب به آن‌ها تحمیل شود، به میل و انتخاب خود فرهنگ غرب را مطالعه و به بعضی وجوه آن رنگ و بوی فرهنگی ژاپنی دادند. به زبان نگارنده، به نوعی «مکتب گلچین» دست یافتند که اکنون از دیدگاه بیگانگان «هم‌زیستی سنت و تجدد» و ظاهراً امری غیرمعمول به‌نظر می‌رسد.

در چنین فضای فکری– فلسفی، بعد از جنگ دوم جهانی، استاد تادا به‌همراه اساتیدی چون کوواهارا تاکه‌ئو (Kuwahara Takeo 1904-1988) و تسورومی شین‌سوکه (Tsurumi Shunsuke 1022-2015 )، و تمدن‌شناس شهیر، اومه‌هارا تاکِشی (Umehara Takeshi 1925-) در مؤسسة تحقیقات علوم انسانی» دانشگاه کیوتو به تحقیق پرداخت و موجب معرفی نگارنده به دیگر اعضا و مشارکت در جدل‌های نظری آنان شد. همین نظریه‌ها را استاد وقتی به وی منتقل کرد که ژان پل سارتر، فیلسوف فرانسوی، در سال 1966 به ژاپن سفر و برای مصاحبت بیشتر با استاد برای مدتی در منزل ایشان اقامت نمود.

پس از تأسیس دانشکدةمطالعات بین‌المللی، برای نخستین‌بار در ژاپن به‌روش Interdisciplinary در دانشگاه میجی کاکوئین و دعوت از ایشان و نگارنده به این دانشکده و مشارکت در تعیین اهداف و برنامه‌های درسی در سال 1986 با ساختاری جدید (متشکل از بخش دیسیپلین اقتصاد، علوم اجتماعی و ادبیات- هنر تا مرحلة دکتری که در ابتدا با مخالفت شدید وزارت علوم روبه‌رو شد)، حدود 3 سال از مصاحبت و گاه جدل‌های نظری ایشان بهره‌مند شدم.

در دورة انتقال ایشان از کیوتو به یوکوهاما تا پیداکردن سرایی در منزل محقر این‌جانب اقامت گزید. هسر ایشان نیز به‌دلیل علاقه به روند تاریخی ترقی اقتصادی ژاپن و محیط‌زیست، به‌خصوص علی‌رغم فقر طبیعی و چگونگی تشکیل سرمایة اولیه و نقش کشاورزی در توسعة ژاپن، در ده جلسه از کلاس درس اقتصاد نگارنده شرکت کرد و با سؤال‌های خویش، مرا بیش از پیش با دیدگاه ژاپنی آشنا کرد.

ناگفته نباید گذاشت که استاد در معرض انتقاداتی نیز قرار داشت. بعضی از نظر روش تحقیق، استاد را «ضد آکادمیسم» خطاب می‌کردند. ولی به نظر نگارنده، استاد متفکری بود که نه‌تنها ضد آدکادمیک نبود، بلکه روش‌های تحقیق مرسوم و بعضاً کلیشه‌ای آکادمیک را به چالش می‌کشید، زیرا به آزادی مطلق محققان ایمان داشت تا بتوانند در مسیر تحولی مدام و پیوسته قرارگیرند و اسیر بعضی دگماتیسم آکادمیک مرسوم نشوند. لذا، ابایی نداشت که برای شناخت ژاپن و پرکردن گسست بین نظریه‌های تجریدی با واقعیت‌های ملموس جامعة ژاپن به بررسی نظری‌هایی از روسو در فرانسه گرفته تا چگونگی شکل‌گیری سنت بازی‌های عوامانه در ژاپن و هنر «مانگا» بپردازد.

آثار استاد تادا در 6 جلد در سال 1998 انتشار یافت. بعضی آثار استاد به زبان انگلیس و اسپانیایی منتشر شده ‌است، از جمله

Japanese Gestures: Modern Manifestations of a Classic Culture (English and Japanese Edition) 2004

Karada: El Cuerpo En La Cultura Japonesa (Spanish Edition) 2011.

خوشبختانه، 500 جلد از کتابخانة ایشان به کمک سرکار خانم دکتر پوررستمی، معاون آموزشی، پژوهشی و تحصیلات دانشکدة مطالعات جهان دانشگاه تهران به دانشکدة مطالعات جهان منتقل شده است که فرصتی مغتنم برای دانش‌پژوهان مسائل ژاپن خواهد بود.

امید است که اساتید محترم دانشکدة مطالعات جهان با همکاری مجدانه و تو در توی یکدیگر، از طریق جدل‌های نظری و تعامل رودررو با متفکران جهان از هر قوم و ملت، مبادرت به بر پایی نظام فکری- فلسفی با عنوان «مکتب گلچین مطالعات جهان» به‌عنوان ملاتی برای «یکپارچگی ملی در عین تنوع» به‌سوی ترقی ایران دست‌یابند که بیش از 100 سال به‌دلیل نبود مبانی فکری- فلسفی منسجم و «رودررو قراردادن تجدد با سنت» تمام نظریات علمی بر آن استوار بوده است.