هفدهمین سلسله‌نشست‌های ژاپن‌شناسی: زمینه‌های ساخت مستند شرقی و گفتگو با کارگردان آن
هفدهمین سلسله‌نشست‌های ژاپن‌شناسی با عنوان «زمینه‌های ساخت مستند شرقی و گفتگو با کارگردان آن» در روز دوشنبه 24 آبان ۱۴۰۰ با سخنرانی مسعود طاهری، کارگردان، به‌طور مجازی در دانشکدة مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار شد.
به گفتة طاهری، مستند شرقی در 130 دقیقه و نسخة کوتاه‌شدة آن در 100 دقیقه که قرار بود سریالی هفت قسمتی در چهارده الی پانزده دقیقه باشد. این مستند دربارة ایزوتسو است و مخاطب را به بخشی از تاریخ ژاپن می‌برد. مسائل ایزوتسو با موسی جارالله و ابراهیم عبدالرشید و رابطه سه‌گانة ابراهیم عبدالرشید و ایزوتسو و اوکاوا شومِی در این مستند به تصویر کشیده شده است.
طاهری با اشاره به اینکه شکبة ان‌اچ‌کی ژاپن از روی این مستند فیلمی نیز ساخته است و تصویربرداری آن در سال 1398 در ایران انجام شده و با چند تن از دوستان ایزوتسو مصاحبه شده است. در این مصاحبه به بازتاب‌های مستند شرقی نیز اشاره شده است. وی افزود: «پس ما سه اثر داریم: یکی فیلم مستند شرقی، دومی سریال طلوع یک شرقی، و سومی فیلم شبکة ان‌اچ‌کی به نام ژاپنی‌ای که عاشق اسلام شد: توشیهیکو ایزوتسو».
طاهری با بیان این مقدمه سخنان خود را در چهار بخش ادامه داد: انگیزة ساخت فیلم، چگونگی ساخت آن، زمینه‌های فرهنگی ایران و ژاپن و سایر کشورها در مواجهه با فیلم.
طاهری انگیزه‌ای خود را در ساخت این مستند، 23 سال پیش و در کلاس ادبیات فارسی و نیز تفسیر قرآن دکتر مجتبی بشردوست عنوان کرد و گفت: «دکتر بشردوست در این کلاس با معرفی کتاب خدا و انسان در قرآن نوشتة ایزوتسو از روش تازه‌ای در قرآن‌پژوهی سخن گفت که شبیه همان نتایج قرآن‌پژوهان سنتی است و به آن‌ها خیلی نزدیک است. برایم خیلی جالب و جذاب بود و این کتاب را پیدا کردم و خواندم و روی من تأثیر عمیقی گذاشت و فهمیدم چه عمق و چه وسعت علمی بالایی دارد. پیگیر ایزوتسو بودم. سال 1393 طرحی آماده کردم و با همکاری معاونت قرآن وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شروع به ساخت فیلم کردم. بر اساس کلاسی که خدمت استاد انوار می‌رفتم در همان زمان آماده‌کردن فیلم با دکتر محقق آشنا شدم و این هم‌نشینی خیلی روی من تأثیرگذار بود. با شروع ساخت فیلم، دوستان جدیدی پیدا کردم که یکی از آن‌ها دکتر بهمن ذکی‌پور بود. ایشان قبلاً دربارة ایزوتسو کار کرده بود. تبادل اطلاعات و تبادل تحلیل اتفاق افتاد و این فیلم حاصل ساعت‌ها گفت‌وگوی تلفنی من و آقای دکتر ذکی‌پور و سایر دوستان است. از اینجا تقریباً فهمیدیم که یک اشل کاری به‌دست آوردیم.»
طاهری در بخش دوم سخنان خود به چگونگی ساخت این فیلم اشاره داشت. با تشکیل گروه پژوهشی و تقسیم حیطه‌های کار و فیش‌برداری، فهرست اسامی افراد ایرانی و غیرایرانی برای مصاحبه و سؤال‌های مصاحبه برای هر فرد تنظیم شد. فیلمبرداری و مصاحبه با افراد در سیزده کشور انجام شد. از جمله در ژاپن با پروفسور توشیا کورودا و آکیرا ماتسوموتو که هر دو از شاگردان ایزوتسو بودند؛ واکاماتسو که نویسندة کتاب مهمی دربارة ایزوتسو است؛ کوسه‌ی موری‌موتو، راهب بزرگ معبد تودای‌جی؛ ساوایی و کاوادا؛ در اروپا با پیر لوری و یان ریشار؛ در سوئیس با هرماند لن دورلد؛ در کانادا با رابرت وینسنوفسکی، مدیر وقت مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل، و ولید صالح، یکی از مهم‌ترین قرآن‌پژوهان حال حاضر دنیا؛ و با ستراک مانوکیان؛ در حلب با عیسی علی العاکوب، یکی از مترجمان مهم ایزوتسو که در سال 2016 در جریان جنگ حلب انجام شد؛ با دکتر نصر، جیمز موریس و نادر اردلان در امریکا.
طاهری با اشاره به همکاری‌های خوب افراد در ژاپن و مجمع فرادانشگاهی ایزوتسو، و سفارت ایران در ژاپن که به‌گفتة وی در ژاپن دارای ارج و قرب است، به بودجة تحقیقاتی دکتر موری برای تهیة زیرنویس ژاپنی برای فیلم اشاره کرد که فردی به‌نام اونو تهیة آن را برعهده گرفت و باعث شد در ژاپن فیلم با اقبال خوبی همراه شود.
کارگردان مستند شرقی، در بخش آخر سخنان خود به زمینه‌های فرهنگی ایران و ژاپن و سایر کشورها در مواجهه با فیلم اشاره داشت و گفت: «ایران و ژاپن، علی‌رغم پشتوانه‌های فرهنگی و تمدنی زیاد خود، در عرصة جهانی فرهنگ‌ها و تمدن‌های مغلوب هستند که دلایل تاریخی جداگانه‌ای دارد. به‌نظر من، دلیل تاریخی این موضوع برای ژاپن شاید همان شکست تاریخی در جنگ جهانی دوم باشد. ولی، برای ما این دلایل تاریخی تقریباً از دورة صفویه شروع شده و در دورة قاجاریه به اوج خود رسیده است. این حس سرخوردگی فرهنگی در دورة قاجار به جامعة ما فشار زیادی آورده است و تا اواسط دورة پهلوی ادامه پیدا کرد. این موضوع باعث شد نتوانیم عقب‌ماندگی تمدنی را جبران کنیم و همچنان دچارش هستیم. این عقب‌ماندگی تمدنی و شباهت‌های فرهنگی باعث شده است که به‌نظر من نوعی عدم‌اعتمادبه‌نفس فرهنگی و تمدنی در هر دو کشور باشد. دکتر شایگان نیز در مصاحبه‌ای که برای همین فیلم با ایشان داشتم به این امر اشاره کرده است. در آن زمان از شنیدن این مطلب بسیار متعجب شدم و گفتم: ’واقعاً فکر می‌کنید ژاپنی‌ها دچار عقب‌ماندگی تمدنی هستند؟‘ ایشان در پاسخ گفت: ’بله، حتی شاید از ما عقب‌افتاده‌تر باشند.‘»
طاهری در ادامة سخنان خود ژاپن را کشوری صنعتی و پیشرفته خواند که جامعة امروز ایران بسیار مشتاق است که در همین مسیر قدم بگذارد. به گفتة وی: «وقتی وارد دنیای صنعتی می‌شوید، یکسری نیازمندی‌هایی دارد که شما را وارد دنیا و پارادایم جدیدی می‌کند. اگر فرض بگیریم این پارادایم راه ورود به دنیای مدرن باشد، به برخی دستاوردهای فرهنگی و تمدنی نیاز دارید یا برخی را فراموش می‌کنید و از آن غافل می‌شوید یا آگاهانه از آن صرف‌نظر کنید. این چه برای ما و چه برای ژاپنی‌ها اتفاق افتاده است و اینجا همان جایی است که ایزوتسو سر و کله‌اش در این مسائل پیدا می‌شود و می‌خواهد روی آن دست بگذارد. این اتفاق برای ژاپنی‌ها افتاد. برای ما در حال اتفاق‌افتادن است و برای چینی‌ها کاملاً رخ داده است. برای هندی‌ها در حال رخ‌دادن است. بنابراین، رویدادهایی که در چین اتفاق می‌افتد سبب شده است سینماگران چین لب به اعتراض باز کنند.» طاهری به کتاب جونیچیرو تانی‌زاکی اشاره کرد با عنوان در ستایش سایه‌ها که گویی سوگواره‌ای است در حسرت آن چیزهایی است که ژاپنی‌ها داشتند و از دست دادند.
طاهری افزود: «به‌باور من ژاپنی‌ها خیلی هوشمندانه‌تر از دیگر کشورهای آسیایی با این مقوله برخورد کردند و توانستند بین «سنت» و «مدرنیته» سازگاری برقرارکنند. در ژاپن در کنار ساختمانی بسیار مدرن در توکیو، معبدی بسیار قدیمی هست و این دو به‌شکلی با هم در تعادل‌اند. نظر من این است که ما این نگاه را در خاورمیانه فعلاً فقط در شهر نجف داریم، بدون اینکه الزام‌های دنیای مدرن آن‌ها را به این سمت کشانده باشد.»
طاهری ایزوتسو را دقیقاً منتقد این وضعیت در شرق می‌داند که معتقد است ما میراث ارزشمندی داریم و باید آن را حفظ کنیم. در این بین، اتفاقی که در اوایل دهة 60 تا اواخر دهة 70 م می‌افتد این است که سید حسین نصر و هانری کربن نیز با او همراه می‌شوند. طاهری ادامه داد: «هرچند هر سه این‌ها تقریباً پروژه‌های متفاوتی داشتند، برایندشان پروژه‌ای مشترک بود. این‌ها در حقیقت روی علم مادر تمدن‌ها یعنی فلسفه و در مرحلة بعد عرفان دست می‌گذارند. در حقیقت، اعتقاد دارند که آن علم راهبر و مادر تمدنی فلسفه است و اگر فلسفه سرزمین‌های شرقی را بتوانیم درست کنیم، در خیلی چیزها خود را نمود می‌دهد. این جمع توانست ایده‌های خود و شرق‌محوری را در جایی به نام’انجمن حکمت و فلسفه‘ ببرند. دکتر نصر در همین فیلم شرقی می‌گوید، شرق مسئله‌ای محوری بوده است اما تلقی هر یک از آن‌ها از شرق، تقریباً با هم فرق می‌کرده است. ایزوتسو کمی آفاقی‌تر بود و کربن کمی انفسی‌تر.»
طاهری ایزوتسو و کربن را فیلسوف‌های کلاسیک نامید که به‌لحاظ عملگرایی، دکتر نصر نسبت به هر دو برتری داشت. نصر نه‌تنها عملگرا بود، بلکه پشتوانة خوب مالی و حکومتی داشت. ایزوتسو با عایدی صدهزار دلار در سال، از دانشگاه کی‌اُ انصراف داد و به ایران آمد. به گفتة طاهری ایزوتسو و کربن به‌دلیل ایران را انتخاب کردند که زندگی مدرن و زندگی سنتی در ایران در جریانی متعادل بوده است. حتی ایزوتسو همراه دکتر محقق در مجالس ختم شرکت می‌کرد که این تصویر در فیلم شرقی به نمایش درآمده است. طاهری به نقل از دکتر محقق گفت که ایزوتسو به مجالس ختم و فاتحه‌خوانی بسیار علاقه‌مند. طاهر دلیل آن را شکل سنتی این مراسم عنوان کرد. ایزوتسو گاه به قزوین و به دیدار علمای خیلی سنتی نظیر رفیعی قزوینی نیز می‌رفته است.
این نشست مجازی با پرسش حضار و پاسخ کارگردان به کار خود خاتمه داد.
ادارة این نشست را دکتر ناهید پوررستمی، استادیار رشتة مطالعات ژاپن دانشکدة مطالعات جهان و معاون آموزشی و پژوهشی این دانشکده بر عهده داشت.
مشاهده فیلم نشست در:
https://aparat.com/v/fajbl
دیدگاهتان را بنویسید