بیست‌ودومین نشست ژاپن‌شناسی: بررسی روابط تجاری و صنعتی ایران و ژاپن در عصر پهلوی
بیست‌ودومین نشست ژاپن‌شناسی: روابط تجاری و صنعتی ایران و ژاپن در عصر پهلوی
بیست‌ودومین نشست ژاپن‌شناسی با عنوان «روابط تجاری و صنعتی ایران و ژاپن در عصر پهلوی؛ با تمرکز بر فعالیت‌های تجاری و صنعتی خاندان لاجوردی، لاجوردیان و برخورداد» در روز دوشنبه 29 فروردین ۱۴۰1 با سخنرانی دکتر علی‌اصغر سعیدی، جامعه‌شناس سرمایه‌داری خانوادگی در ایران و عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
دکتر سعیدی صاحب تألیف‌های متعددی در زمینة زندگی تجار مطرح ایران در عصر پهلوی است از جمله:
🔴 موقعیت تجار و صاحبان صنایع در ایران در عصر پهلوی زندگی و کارنامة محمدتقی برخوردار
🔴 موقعیت تجار و صاحبان صنایع در دورة پهلوی: سرمایه‌داری خانوادگی خاندان لاجوردی
🔴 موقعیت تجار و صاحبان صنایع در دورة پهلوی: زندگی و کارنامة محمدرحیم متقی ایروانی
🔴 موقعیت تجار و صاحبان صنایع در ایران دورة پهلوی: زندگی و کارنامة علی خسروشاهی.
دکتر سعیدی در این نشست با بررسی دورة قبل از انقلاب اسلامی و روابط ایران و ژاپن، بر بخش خصوصی، به‌ویژه گروه صنعتی بهشهر و پارس الکتریک متمرکز شد. این دو گروه صنعتی در مالکیت خانوادگی لاجوردی و لاجوردیان و خانوادة برخوردار بود. وی بررسی این روند را در بعد از انقلاب مستلزم مطالعات مستقل دیگری دانست چراکه ساختار بخش خصوصی و دولتی در ایران بعد از انقلاب در سطح داخلی و بین‌المللب تغییرات زیادی کرده است. این تغییرات بر روند روابط تجاری ایران و ژاپن نیز تأثیر داشته است.
به گفتة دکتر سعیدی، «روابط خارجی ایران با کشورهای خارجی همواره تحت تأثیر موقعیت کشورها در اقتصاد بین‌الملل بوده است. اگر تغییرات ساختاری در اقتصاد ایران را از اوایل قرن نوزدهم در نظر بگیریم که تحت نفوذ سرمایه‌داری جهانی تغییر کرد، باید گفت که بر روابط تجاری و اقتصادی، قدرت‌های بزرگی مثل بریتانیا و امپراتوری روسیه نقش دارند و بیشتر معاملات ما با این دو کشور بوده است.» وی با اشاره به اینکه بعد از مشروطیت، نیز روابط خارجی و تجارت خارجی بیشتر بر اساس واردات مواد ساخته شده و صادرات مواد اولیه بود، به ذکر چند مثال پرداخت: در بخش کشاورزی، از سال 1913 تا 1958م، صادرات عمدة کشور برنج، میوه‌های تازه، تریاک و دانه‌های روغنی بوده است.
در دورة رضاشاه که تجارت خارجی به انحصار دولت درآمد و برنامة حمایت از تولید محصولات داخلی- به‌ویژه سیمان، قماش، قند و شکر که سه صنعت مورد نیاز در اوایل توسعه محسوب می‌شود- در دستور کار قرار گرفت، تا حدی که ایران از کشور پیرامونی صرف تغییر چهره داد. اما، در همین دوره هم رابطة تجاری ایران با ژاپن بر اساس واردات قماش و پارچه و صادرات تریاک ادامه پیدا کرد، چراکه ایران هنوز اقلامی از منسوجات را تولید نمی‌کرد. البته، کارخانه‌های زیادی در آن در اصفهان تأسیس شد، اما همچنان برخی اقلام منسوجات واردات می‌شد. همچنین، واردات اقلام دیگری مثل ساعت و لوازم خانگی از ژاپن اضافه شد که بیشتر هم شد. صادرات تریاک ایران در دورة رضاشاه از طریق شرکت سهامی انحصار تریاک انجام می‌شد. واسطة این معامله شرکت تجارت ایران و ژاپن بود. سندی نیز موجود است که نشان می‌دهد شرکت سهامی صدور تریاک ایران، حتی شرکت تجارت ایران و ژاپن را ملزم کرد که اگر این شرکت نتواند حدود 500 جعبه تریاک را به ژاپن بفروشد، باید پول آن را بهطور نقد پرداخت کند.
به بیان دکتر سعیدی، ایران غیر از قماش، کبریت نیز وارد می‌کرد. صادرات دیگر ایران به ژاپن پنبة خام بود.
ازآنجاکه روابط تجاری هر کشوری بر اساس نیاز هر کشور و رابطه سیاسی در بستر قدرت‌های جهانی صورت می‌گیرد، باید گفت در دورة پهلوی سهم ژاپن در بازار ایران چشمگیر نبوده است و رابطة تجاری ما با آن کشور به اهمیت رابطة تجاری با اروپا و امریکا و حتی شوروی و بلوک شرق هم نبوده است. البته، رابطة تجاری ایران با امپراتوری روسیه تا پیش از جنگ جهانی دوم بیشتر بوده است. با سلطة انگلستان و بعد امریکا در روابط خارجی و تجاری ایران، روابط با اروپا اهمیت بیشتری پیدا کرد؛ اما، در نیمة دهة چهل، به نوعی برای بهبود روابط سیاسی ایران با اتحاد جماهیر شوروی، به‌سمت معاملات بیشتر با این کشور و بلوک شرق رفتیم؛ بهطور مثال، فروش گاز ایران نخستین‌بار به شوروی انجام شد. در همان تاریخ، تأسیس ذوب‌آهن اصفهان توسط شوروی در ایران صورت پذیرفت که پروژة بسیار مهمی بود. از زمان رضاشاه آلمانی‌ها می‌خواستند انجام‌دادن آن را برعهده بگیرند که جنگ جهانی دوم آغاز شد و پس از آن نیز در کش‌وقوس دخالت امریکا قرار گرفت و انجام نشد.
دکتر سعیدی افزود: «ژاپنی‌ها با پشتکار و تیزهوشی خود توانستند سهمی از بازار ایران را بگیرند؛ بهطور مثال، تولیدات کالاهایی مثل دوربین عکاسی و ساعت و لوازم خانگی در قبضة ژاپنی‌ها بود. البته، در جاهایی که امریکایی‌ها اجازه می‌دادند سهمی از بازار صنایع دیگر مثل صنایع پتروشیمی را هم گرفته بودند و در بازار بیمه و بانک هم رقابت می‌کردند. در سال 1356 شمسی، صادرات کالای طبقه‌بندی‌نشدة ژاپن به ایران در حدود 2200 میلیون دلار یعنی 15.7 درصد کل واردات ایران بود، درحالی‌که در همین سال کشورهای بازار مشترک اروپایی، 42 درصد واردات ایران را داشتند: آلمان اول و امریکا 15.6 درصد و بقیه هم که در حدود بیست و خورده‌ای درصد بود بلوک شرق و شوروی داشته است.»
دکتر سعیدی ادامة سخنان خود را به بررسی دو خانوادة لاجوردی و لاجوردیان، از بازرگانان معروف ایران، اختصاص داد که معاملات زیادی با ژاپن داشتند. اصلیت این دو خانواده کاشانی بود. نخست، با روسیه معاملات بیشتری انجام می‌دادند، مثل کارخانة روغن‌کشی و از آن‌ها یاد می‌گیرند. با روی‌آوردن آن‌ها به صادارت پنبه، تجارت خود را با ژاپن نیز آغاز کردند. توجه آن‌ها به ژاپن وقتی بیشتر می‌شود که صنعت نفت ایران ملی شد. در این دوران وضعیت ارزی ایران بسیار وخیم می‌شود و بر تجارت با امریکا اثر می‌گذارد. ازآنجاکه ایران دلار نداشت و قیمت دلار از 3.5 تومان به 14 دلار رسید، فعالیت‌هایشان با امریکا متوقف شد و وارد بازار ژاپن شدند.
در این دوران، ژاپن در مقابل پنبه، به ایران پارچه‌های نخی صادر می‌کرد. خانوادة لاجوردی و لاجوردیان نخستین معاملة خود را با ژاپن انجام دادند و تصمیم گرفتند دفتری در ژاپن داشته باشند. این دفتر در اوساکای ژاپن تأسیس و اکبر لاجوردیان وارد ژاپن شد و دو سال و نیم در این کشور ماند. این سرآغاز معاملات و شناخت آن‌ها از ژاپن بوده است و روابط تجاری ایران با ژاپن بسیار رونق یافت. همان معاملات نساجی با امریکا را با ژاپن ادامه دادند. در همان مدت کارخانة بهشهر را تأسیس کردند که کارخانة پنبه‌پاک‌کنی بود. پیش از تأسیس این کارخانه، به ژاپنی‌ها پنبه می‌دادند و در قبالش قماش می‌گرفتند. این‌طور که آقای لاجوردیان می‌گوید یک کیلو پنبه را در خرمشهر می‌دادند و 900 گرم چیت می‌گرفتند و کرایة هر دو طرف را ژاپنی‌ها پرداخت می‌کردند.
دکتر سعیدی به نقل از اکبر لاجوردیان گفت: «یکبار از ژاپنی‌ها پرسیدم، از این معامله چه نفعی می‌برید؟ گفتند فقط می‌خواهیم کارخانه‌های ما مشغول به‌کار باشد. به‌تدریج که معاملاتشان گسترش یافت، قضیه به نفع ژاپنی‌ها تغییر پیدا کرد و تحویل 900 گرم پارچه به 500 گرم پارچه رسید و بعد از دو سال هم گفتند ما دیگر تهاتری کار نمی‌کنیم و پنبه را می‌خریم و قماش را می‌فروشیم. از این زمان واردات ژاپن زیادتر شد و ایرانی‌هایی که در ژاپن بودند ورق آهن، چرخ خیاطی، فاستونی پشمی، لوازم‌خانگی، و شیشه نیز وارد می‌کردند.»
دکتر سعیدی داشتن دفتر نمایندگی در ژاپن را هوشمندی و قوة کارآفرینی این خانواده دانست. هر کدام از افراد خانواده که مأمور دفتر می‌شدند تحت تأثیر این مدیریت و طرز کار ژاپنی‌ها قرار می‌گرفتند. این امر در شکل‌گیری صنایع ایران توسط این خانواده تأثیر بارزی داشت. آن‌ها از کارخانه‌های ژاپنی بازدید می‌کردند و افراد مختلفی را می‌دیدند و در جلسات بسیاری شرکت می‌کردند. دکتر سعیدی به نقل از لاجوردیان گفت: «مهم‌ترین چیزی که یاد گرفتم این است که ژاپنی‌ها خیلی دسته‌جمعی کار می‌کردند و هر موضوعی را که می‌خواستند انجام بدهند، کارمندان مسئول آن کار در جلسه شرکت می‌کردند و تصمیمی که گرفته می‌شد قطعی بود و همة افراد مجری آن تصمیم بودند.»
ادارة این نشست را دکتر ناهید پوررستمی، استادیار رشتة مطالعات ژاپن دانشکدة مطالعات جهان و معاون آموزشی و پژوهشی این دانشکده بر عهده داشت.
فیلم کامل این نشست، در این آدرس در دسترس شماست.
دیدگاهتان را بنویسید