چهارمین نشست از سلسله‌نشست‌های ژاپن‌شناسی؛ فیلم مستند سوزنگرد
چهارمین نشست از سلسله‌نشست‌های ژاپن‌شناسی، با موضوع فیلم مستند سوزنگرد، در روز دوشنبه 31 مرداد 1398 با حضور معصومه نورمحمدی، کارگردان این اثر، در اتاق سینمای دانشکدة مطالعات جهان برگزار شد.
مستند سوزنگرد، مستندی است دربارة فرشی منحصربه‌فرد در دوران صفویه که یک تخته از آن به کشور ژاپن برده شده است. هر ساله، این فرش در مراسمی با قدمت 1000 ساله در ژاپن با نام «گی‌ئون ماتسوری» به‌عنوان نماد زیبایی و قدرت به نمایش گذاشته می‌شود.
در آغاز نشست دکتر ناهید پوررستمی– معاون آموزشی، پژوهشی و تحصیلات تکمیلی دانشکده و استادیار گروه مطالعات ژاپن- ضمن خیرمقدم به حاضران و دانشجویان مطالعات ژاپن و سایر رشته‌ها، فرش را مقوله‌ای دانست که ما ایرانیان عِرق خاصی به آن داریم. وی ضمن تقدیر از کار ارزش‌مند نورمحمدی در ساخت این مستند ملی، چنین فعالیت‌هایی را عامل تداوم ملت‌ها و احیا و حفظ فرهنگ‌ها خواند. دکتر پوررستمی یکی از وظایف نهادهای علمی و دانشگاهی، دانشجویان و پژوهشگران را ثبت زحمات تاریخی مشاغل و صنایع مختلف دانست و نگاه محققانه و روحیة پژوهشگر نورمحمدی را به‌همراه عشق او به کار ستود.
استاد سیف محمدی، مدیرفرهنگی اتحادیة فرش، در آغاز سخنان خود فرش را چنین تعریف کرد: «اقیانوسی است به پهنای مشرق‌زمین و به عمق 10هزار سال تاریخ ایران که تا 2500 سال دربارة عمق این اقیانوس کاوش‌هایی شده و جواهراتی از آن بیرون کشیده شده است. قدمت بیش از 2500 سال آن در پردة ابهام و گمان باقی است.» به باور استاد سیف محمدی فرش نیاز زندگی و اختراع دست زنان ایران‌زمین بوده است. نخست در غارها و دخمه‌ها از پوست حیوانات استفاده می‌شده است. ابعاد کوچک و محدودیت‌های آن، زنان را به فکر یکپارچه‌کردن آن انداخت. از پرندگان تنیدن تاروپود را آموختند و به حصیر رسیدند. به فکر پشم افتادند و با شستشوی آن به نمد رسیدند. سپس، به ریسندگی دست‌یافتند و به گلیم و پس از آن به فرش رسیدند. فرش‌ها ابتدا ساده بوده است. به فکر نشانه‌گذاری آن افتادند تا از هم تفکیک‌پذیر باشد. هر یک یکی از عناصر طبیعی و مورد علاقة خود را در بافت به‌کار برد. این نشانه‌ها کم‌کم به‌صورت نقشه درآمد. با ساخت شهرها، خط هندسی در نقشه‌های فرش وارد و فرش‌های شهری بافته شد. در فرش‌های شهری در صدد برآمدند که بخشی از ادبیات کهن فارسی را وارد و آن را ماندگار کنند، از جمله نقوش چهارباغ ایرانی یا داستان‌هایی نظیر انوشیروان و کشاورز، یا داستان چهار فصل که تمامی معرف ظرافت و نبوغ طراحان و بافندگان فرش ایرانی است. وی ضمن تقدیر و تمجید از نورمحمدی در ساخت این مستند و رنج سفرهایی که برای ساخت آن متحمل شده است، مستند سوزنگرد را مستندی دانست که بارها و بارها ارزش دیدن دارد و اطلاعات مهمی را دربارة فرش ایرانی به جامعه و به دنیا منتقل می‌سازد.
سخنران این نشست دکتر مازیار مظفری‌فلارتی، استادیار دانشکدة مطالعات جهان، بود. دکتر مظفری ضمن ابراز خشنودی به پرداختن به چنین موضوعی، از اطلاعات کم ایرانیان دربارة فرش سوزنگرد ابراز تأسف کرد، و به‌ویژه ارزش این مستند را در معرفی آن، کار پژوهشی ارزش‌مندی خواند که شایستة تقدیر است و از این منظر به کارگردان آن تبریک گفت. دکتر مظفری فرش سوزنگرد یا پولونز را نمادی از تمدن، فرهنگ و پیشرفت ایران‌زمین در سراسر جهان خواند و رسیدن فرش ایرانی به کشور دوردستی چون ژاپن را شایستة تحقیق برشمرد که این مستند در انجام آن موفق بوده است. وی تصویری از لباسی را نشان داد که متعلق به یکی از سرداران ژاپنی در عهد صفویه (قرن 16 میلادی) است که از فرش سوزنگرد دوخته شده است. دکتر مظفری فرش‌های این دوران را احتمالاً زیر نظر کارگاه فرش‌بافی میرزا نقش‌بندیزدی خواند. وی اهمیت فرش و گلیم را تا بدان‌جا دانست که حتی وارد پوشش ما شده و به‌صورت رو‌انداز نیز استفاده می‌شده است. دکتر مظفری ضمن بیان تنوع بسیار زیاد فرش ایرانی، آن را عنصری از زندگی و مایة تفاخر ایرانیان خواند.
به گفتة این استاد، قدیمی‌ترین فرش در دنیا فرشی ایرانی است که در قزاقستان پیدا شده و به نام پازیریک، نام منطقه‌ای که فرش در آن یافته شده، معروف است. علی‌رغم اداهای برخی افراد مبنی بر غیرایرانی بودن این فرش، طرح‌های ایرانی نظیر سربازهای هخامنشی و اسب و دیگر حیوانات ایرانیان در آن دیده می‌شود. لذا، فرش ایرانی از دیرباز کالایی صادراتی بوده و فرهنگ ایران‌زمین را به سراسر جهان برده است. دکتر مظفری فرش‌های ایرانی را دو دسته خواند: فرش‌هایی که در کارگاه‌ها و از روی نقشه بافته می‌شده است؛ و فرش‌های بومی و محلی که نقش، بافت و پشم متفاوتی دارند. برای مثال، فرش طرح نایین از 1920 به بعد با پشم استرالیا و ابریشم بافته شده است. فرش‌های قوم افشاری که قومی ترک بودند و در سراسر ایران نیز پراکنده‌اند دارای سبک خاص خود بوده است. در برخی فرش‌های نارنجی نیز برای رنگ‌آمیزی از زعفران بهره می‌برده‌اند که تعداد آن‌ها بسیار کم است.
فرش سوزنگرد با نام‌های متعددی وجود دارد و با نام «سوزنگرد» چندان مشهور نیست. «سوزنجرد» نام عربی آن و «سوزن‌شیرد» یا «سوزن شویرد» نام آلمانی آن است. در سطح جهانی به فرش «پولونز» به معنای لهستانی مشهور است. این فرش حدود 120 سال پیش در نمایشگاه فرشی در فرانسه توسط گروهی لهستانی عرضه و از آن زمان به پولونز معروف شد. در بازار فرش به «زربافت» یا «طلابافت» یا «نقره‌بافت» نیز معروف است. فرش سوزنگرد بیشتر فرش کارگاه‌بافت بوده است. این فرش‌ها بسیار گران‌قیمت است. برای مثال، در ماه می امسال در حراج کریستی در لندن دو تختة آن به قیمت 800 و 900هزار پوند فروش رفت. در فرانسه تا هفت هشت میلیون یورو نیز فروخته شده است. این استاد دانشکدة مطالعات جهان فرش سوزنگرد را بخشی از فرهنگ غنی ایرانی خواند و به معرفی آن پرداخت. در بافت این فرش از نخ‌هایی استفاده می‌شده است که در آن طلا و نقره به کار رفته بود. برخی از این فرش‌ها به قدمت 400 تا 500 سال پیش حاوی طرح مدال امپراتوری لهستان بوده است و این فرش‌ها به سفارش امپراتوری لهستان به روایتی در 300 تخته یا بیشتر در ایران بافته شده است ولی از آنجا که دارای نقش امپراتوری لهستان است و در لهستان یافت شده است به فرش پولونز شهرت یافت. یک‌سوم از فرش‌های سوزنگرد موجود در دنیا این مدال را دارایند. این مدال شبیه به عقاب است و داستان آن نظیر داستان شاهنامه، سه پسران پادشاه لهستان‌اند که به کشورهای مختلفی سفر می‌کنند. یکی از این پسران به نام لهیا که نام لهستان نیز از همان در فارسی به کار می‌رود، رهسپار ایران می‌شود و عقاب ایرانی را نشان خود قرارمی‌دهد. دولت لهستان در آن دوران دولتی قوی بوده و ارتباطاتی با پادشاهان صفویه داشته است. تبادل سفیر با هم داشتند و برخی کشیشان کاتولیک آن به ایران می‌آیند، از جمله پورچینسکی که سفرنامه‌ای نیز در اصفهان نگاشته است. هنوز در میان ارامنة اصفهان افرادی که ریشة لهستانی دارند دیده می‌شود. جالب اینجاست که این مبلغان لهستانی کاتولیک بودند در حالی که ارامنة اصفهان ارتودوکس بودند و با هم رابطة بسیار خوبی داشتند. حتی زمانی که به‌دلیل اختلافات کاتولیک‌ها و ارتودکس‌ها، شاه‌عباس کاتولیک‌ها را از اصفهان بیرون می‌کند، لهستانی‌ها را نگاه می‌دارد.
دربارة راهیابی این فرش از لهستان به دیگر کشورهای دنیا، روایت‌های مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند در جنگ‌های میان لهستان و روسیه، لهستان شکست خورد و خانوادة سلطنتی لهستان فرار کردند و این فرش‌ها را با خود به سراسر اروپا بردند. از آنجا که فرش برای ایرانیان و نیز بعدها اروپاییان، سرمایه محسوب می‌شده است، آن را به ثبت می‌رسانده‌اند و به ارث می‌بردند.
دکتر مظفری مستند سوزنگرد را سرگذشت راهیابی یک تخته از این فرش نفیس ایرانی به ژاپن خواند. وی این فرش را سرنخی از فرهنگ غنی و تأثیرگذار ایرانی در سراسر دنیا دانست که مایة فخر ایرانیان است. این استاد دانشکدة مطالعات جهان آن را پیامی برای ما ایرانیان در آینده و در معاصر نیز خطاب کرد.
پس از نمایش فیلم مستند سوزنگرد، نورمحمدی ضمن ابراز خرسندی از نمایش این فیلم در مکانی دانشگاهی و فرهنگی، فرش سوزنگرد را یکی از زیباترین قالی‌های ایرانی به‌خصوص به لحاظ رنگ دانست که تکنیک خاص رنگ‌آمیزی داشته است و هنوز در جهان و با تکنیک‌های پیشرفتة امروزی مانندی ندارد. در ساخت این فیلم تمامی تکنیک‌های فیلم‌برداری و تدوین به‌کار گرفته شده است تا زیبایی این فرش و رنگ‌آمیزی خاص آن به نمایش درآید. کارگردان فیلم مستند سوزنگرد، خاطر نشان کرد رنگ‌های به‌کار رفته در فرش‌های سوزنگرد، باب‌تبع اروپاییان رنگ‌آمیزی شده است و تا پیش از این نوع فرش، چنین رنگ‌هایی در فرش ایرانی به‌کار نمی‌رفته است. همچنین، تکنیک بافت این فرش با تار ابریشم و پود طلا و نقره تکنیک بسیار خاصی آن هم در 500 سال پیش بوده است.
نورمحمدی در کارهای خود دربارة فرش به‌دنبال معرفی تاریخچه یا نوع فرش نیست، بلکه به‌دنبال چراهاست و افزود: «هزار چرا مطرح می‌کنم تا شاید به جواب چند تای آن دست‌یابم. در هنر فیلم‌سازی مستند، جواب نگرفتن چراها گاه بهتر است و کارگردان و بیننده را به چالش بیشتری می‌کشاند.»
وی دربارة ایدة ساخت این فیلم گفت: «از آنجا که به‌عنوان یک ایرانی، همواره علاقة فوق‌العاده زیادی به فرش داشته‌ام، در ژانرهای مختلفی که کار کرده‌ام، خدا مرا محک زد. مرکز گسترش تصمیم گرفت سری فیلم‌هایی دربارة فرش بسازد. طرحی به‌نام ’رویای بهشت‘ را کار کردم. این فیلم دربارة باغ ایرانی، فرش ایرانی و اعتقاد ما ایرانیان به بهشت موعود است. طی ساخت این فیلم بود که دریافتم یک تخته فرش ایرانی به ژاپن راه یافته است. کنجکاو شدم که دربارة این فرش و نحوة راهیابی آن به ژاپن بیشتر بدانم که منجر به ساخت فیلم مستند سوزنگرد و کشف فرش نفیس ایرانی سوزنگرد در جهان شد.»
همان‌طور که در فیلم نیز نمایش داده شده است، در مصاحبه با کارشناسان خبرة فرش ایرانی، کمتر نام «سوزنگرد» برایشان آشنا بود. نورمحمدی دربارة نحوة دستیابی به این نام افزود: «فرش ایرانی‌ای که از ایران خارج می‌شود، هیچ لزومی ندارد که با نام غیرایرانی شهرت یابد و نامیده شود. چرا پولونز؟! به‌همین منظور به‌دنبال نام ایرانی آن رفتم. از این قبیل موارد در مورد فرش ایرانی بسیار است؛ برای مثال، فرش سانگوشکو که 12 تخته بیشتر هم در دنیا نیست. منابع بسیاری را بررسی کردم که در انتهای فیلم نیز آمده است. آلمانی‌ها بیشترین تحقیق را دربارة فرش ایرانی داشته‌اند. اولین بار در کتابی آلمانی که در فیلم هم با نوار قرمز آن را نشان داده‌ایم این اصطلاح به‌کار رفته است: سوزن‌شیرد. در اصل 10 تخته از فرش سوزنگرد جزو جهیزیة شاه‌دخت لهستانی در ازدواج با شاهزادة آلمانی بوده که به آلمان نیز راه یافته است. از جمله در دو جلد از مجموعة 16 جلدی سیری در هنر پروفسور پوپ به فرش ایرانی پرداخته است. در ایران شهر‌های بسیاری داریم که با پسوند ’گرد‘ و بعد از حملة اعراب با پسوند ’جرد‘ هستند. بنابراین این اصطلاح را با منابع گردآورده ساختم تا فرش ایرانی نام غیرایرانی نداشته باشد.»
به باور این کارگردان، گره‌ها باعث برقراری پیوند فرهنگی ایران با جهان شده‌اند. زن ایرانی که 500 سال پیش با دستان زخم‌برداشتة خود مشغول بافتن این فرش بوده است هرگز تصویر نمی‌کرده است که بخشی از تاریخ فرهنگ ایران را برای معرفی به جهان می‌بافد. دستاورد ساخت این فیلم مستند علاوه‌بر کشف و معرفی فرش ایرانی سوزنگرد به جهان، شنلی بود که یکی از امپراتور‌های بزرگ ژاپن در زمان جنگ به نشانة قدرت به تن می‌کرد که از همین فرش سوزنگرد دوخته شده بود. از این شنل تنها دو عدد در دنیا وجود دارد. از طریق این فیلم سوزنگردی کشف شد که طلا و نقره در آن به‌کار نرفته بود.
نورمحمدی با بیان این مطلب که «فیلم‌سازان و مستندسازان لقمه را از دهان خود و خانوادة خود می‌برند تا بتوانند فیلم بسازند» برای فعالیت‌های بیشتر در این حوزه و دستیابی به ناشناخته‌های بیشمار فرش ایرانی و معرفی آن به جهان خواستار حمایت مالی ارگان‌های دولتی و خصوصی از ساخت این‌قبیل فیلم‌ها شد.
در پایان نشست دکتر پوررستمی با اهدای تقدیرنامه و لوح دانشکدة مطالعات جهان، از نورمحمدی تقدیر کرد.
به گفته نورمحمدی، این فیلم در نیمه دوم 1398 به همراه فیلم مسافر فوکوشیما در سینمای هنر و تجربه اکران خواهد شد.
این فیلم در لینک زیر برای تهیه علاقه مندان موجود است.
https://www.cinemamarket.ir/p/b29e
دیدگاهتان را بنویسید