نشست روسیه و غرب‌انگاری
[av_textblock size=” font_color=” color=”]
در بررسی و نقد کتاب روسیه و غرب‌انگاری ژند شکیبی
طی نشستی در دانشکدة مطالعات جهان، و با هماهنگی مؤسسة مطالعات ایران و روسیه (ایراس)- ناشر اثر- و با همکاری گروه مطالعات روسیة دانشکدة مطالعات جهان دانشگاه تهران و انجمن ایرانی مطالعات جهان کتاب روسیه و غرب‌انگاری با حضور سه سخنران و ناشر اثر در روز یک‌شنبه 9 دی 1397 معرفی و نقد شد.
کتاب روسیه و غرب‌انگاری، تألیف دکتر ژند شکیبی، به شماره شابک 978-600-98068-2-9 در قطع وزیری و در 645 صفحه توسط نشر ایراس در سال 1397 در 14 فصل به‌همراه مقدمه و منابع منتشر شده است.
سخنرانان این نشست عبارت بودند از دکتر کاظم سجادپور، استاد دانشکدة روابط بین‌الملل و رئیس مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجة ایران و معاون وزیر امور خارجه، دکتر جهانگیر کرمی، دانشیار روابط بین‌الملل و مدیرگروه مطالعات روسیة دانشکدة مطالعات جهان، و دکتر نوید نکویی، از دانشگاه ال.اس.ای لندن که ترجمة این اثر را از انگلیسی به فارسی نیز برعهده داشته است. دکتر ژند شکیبی، مؤلف اثر و دانشیار سیاست تطبیقی مطالعات روسیه در دانشگاه ایالتی نیویورک و استاد مدعو دانشکدة مطالعات جهان، نیز به معرفی اثر و پاسخ به پرسش‌های حضار پرداخت.
در ابتدای نشست دکتر کرمی، که ادارة نشست را نیز برعهده داشت، محور سخنرانی‌های این نشست را معرفی و نقد اثر و صحبت پیرامون مسائل روسیه عنوان کرد. وی ضمن معرفی سخنرانان، موضوع اثر را معرفی روسیه از زمان گورباچف و روابط میان ایران و روسیه بیان کرد. مدیرگروه مطالعات روسیة دانشکدة مطالعات جهان، دکتر ژند شکیبی را پژوهشگری خواند که به‌طور جدی در حوزة میان‌رشته‌ای کار کرده و دربارة اقتصاد، تاریخ و علوم سیاسی مطالعات جدی و در روسیه و آسیای مرکزی حضور فعال و جدی داشته است. روابط ایران و روسیه از حوزه‌های مورد علاقة وی بوده و پژوهش و تدریس نیز در این حوزه داشته است.
دکتر شکیبی در معرفی ایدة اصلی کتاب گفت برای شناخت ماهیت اصلی روسیه و پیش‌بینی فعالیت‌های این کشور باید نخست تاریخ این کشور را خوب شناخت. دوم، روابط سیاسی و روانی آن را با غرب از پانصد سال پیش درک کرد. در حوزة ژئوپلیتیکی چند عامل اصلی در مسیر سیاست خارجة کشور نقش دارد، از جمله ایدئولوژی، افراد، نخبگان، شرایط ژئوپلیتیکی و هویت آن کشور و حکومت. غرب بر روسیه در هر دوره و حتی در زمان تزار تأثیری خاصی داشته است و در هر دوره روسیه با دیدگاه خاصی به غرب نگریسته است.
از طرفی نوع روابط غرب با روسیه چه به‌صورت منفی و چه مخفی با سیاست خارجی متفاوتی دنبال شده است. بین روابط روسیه با غرب و روابط روسیه با دیگر کشورها ارتباط مستقیمی وجود دارد که به تصور هویت روسی دولت بازمی‌گردد.
دکتر شکیبی عنوان «غرب‌انگاری» را برگردان کلمة occidentalism بیان کرد که با بار معنایی متفاوتی در این اثر به‌کار رفته و در فصل 2 کتاب دربارة آن توضیح داده شده است. ادوارد سعید مؤلف کتاب شرق‌شناسی (orientalism) دیدگاه منفی غربی‌ها نسبت به شرقی‌ها را بررسی کرده است. به باور او شرق‌شناسی مکتبی سیاسی است. در این اثر نیز نخست، معادل «غرب‌شناسی» مطرح شد که به نظر ما برای این اثر دقیق نیامد، زیرا غرب‌شناسی ممکن است سیاسی یا غیرسیاسی باشد، در حالی که غرب‌انگاری شمول معنایی وسیع‌تر و دیدگاهی خاص را شامل می‌شود. این دیدگاه بر سیاست خارجی غربی‌ها و شرقی‌ها تأثیرگذار است. وی برای دانستن جزییات بیشتر حضار را به خواندن کتاب ترغیب کرد.
دکتر سجادپور، سخنران نخست این نشست، بر این نکته تأکید کرد که چرا مطالعة روسیه و غرب مهم است و در این مطالعه به چه چیزهایی باید توجه کرد. واژة «غرب» و «شرق» به تعابیر مختلف به‌کار برده شده است. در هر رشته‌ای، به‌خصوص در ادبیات، شرق و غرب به‌معنای دو نقطة دور از هم معرفی شده است. در احادیث، در قرآن و در شعارهای انقلابی ایران نیز به‌کار رفته است که معرف مفهوم عمیق‌تری به غرب و شرق است و صرفاً مکانی نیست و به‌نوعی مکان دوردست معرفی می‌شود. غرب به‌عنوان مجموعه‌ای سیاسی و نظامی واقعیتی جغرافیایی نیز هست. در پانصد سال گذشته منطقه‌ای در غرب ما و در غرب روسیه بوده است با سه ویژگی مرکز ثروت، قدرت، و فکر و فناوری که این سه ویژگی ارتباط مداوم و تنگاتنگی با هم داشته است. از طرفی، قدرت در غرب پدیده‌ای سیال بوده و از کشوری به کشور دیگر رسیده است؛ زمانی پرتغال و اسپانیا در غرب قدرت‌مند بودند و زمانی دیگر انگلستان و آلمان. در عصر حاضر، قدرت از غرب به شرق و عمدتاً به چین در حال جابه‌جایی است.
تاریخ پانصد سال اخیر نشان می‌دهد که همة جنگ‌های استعماری و بزرگ در دنیا میان قدرت‌های بزرگ بوده است. در جنگ‌های سایر نقاط دنیا نیز به‌نوعی آثار غرب و جنگ میان خود غربیان مشهود است. انگلیس، آلمان، فرانسه، آمریکا، روسیه و چین شش قدرت برتر و عضو دائمی شورای امنیت و در رقابت با یکدیگر و با تصویری متفاوت از یکدیگر قرار دارند. در ظاهر دوستانه، بررسی جوک‌هایی که اروپاییان از یکدیگر می‌سازند برای دانستن روابط درونی آن‌ها از هم قابل بررسی است. اروپا تقسیم‌بندی قدرت زیادی دارد و تنها شامل سه قدرت انگلیس، آلمان و فرانسه نیست، بلکه بسیار متنوع است: اروپای فرانکوفن، ژرمن، آنگلوساکسون، لاتین، و اسلام.
روسیه همواره علاقه‌مند بوده است که قدرتی بزرگ در منطقه و در معادلات قدرت جهانی باشد، فارغ از آنکه در این پانصد سال چه نظام سیاسی‌ای داشته است. نظام سیاسی روسیه بر سه اصل استوار بوده است: تزاری، بلشویک و جدید. روسیه در تلاش برای غربی‌شدن به‌دنبال لباس و فرهنگ غرب نبوده است، بلکه به‌لحاظ قدرت خواهان همترازی بوده است که نیاز به بازسازی و درون‌سازی فنی و فناوری دارد. حتی برخی معتقدند که معماری روسیه و سنت‌پترزبورگ تحت تأثیر معماری آلمانی است.
در عرصة سیاست بین‌الملل نیز قدرت‌های بزرگ اروپایی نقش بسیار مهمی داشته‌اند. روسیه با ایران دو جنگ داشته‌اند که به امضای معاهدة گلستان و ترکمانچای انجامید که در جریان جنگ و تنظیم مفاد این دو معاهده انگلیس نقش داشته است. در جنگ جهانی اول و دوم ایران اعلام بی‌طرفی کرده بود، اما در هر دو جنگ اشغال شد. در جریان انقلاب اسلامی ایران خواندنی‌ترین مطالب دربارة اوضاع ایران در اسناد لانة جاسوسی کشف شد. در آن زمان آمریکا و شوروی در شرایط تعادل استراتژیک با یکدیگر به‌سرمی‌بردند و روابطشان قابل‌پیش‌بینی شده بود. به‌طور مشخص، در آن زمان سفارت شوروی و آمریکا در تهران و وزارت امور خارجة شوروی در واشنگتن با آمریکا و وزارت امور خارجة آمریکا در مسکو با شوروی مدام در حال گفتگو دربارة اوضاع ایران بوده‌اند، زیرا ایران در تعادل استراتژیک مؤثر بود. در جریان جنگ ایران و عراق نیز هر دو پایة اصلی بودند که به امضای قطعنامة 598 رسید که میان قدرت‌های بزرگ و عمدتاً آمریکا و روسیه مذاکره شد. در مذاکرات برجام و بعد از آن در دوران ترامپ، برای حفظ برجام نیز حضور دارند. همکاری چین و روسیه در حفظ برجام نیز قابل‌توجه بوده است.
با وجود جریان انتقال قدرت به شرق و عمدتاً به چین، آیندة جهانی به‌شدت به این بستگی دارد که قدرت‌های بزرگ چگونه با هم کار می‌کنند. در اصل روابط بین‌الملل جهانی به روابط میان روسیه و آمریکا بستگی دارد.
دکتر سجادپور دربارة کتاب روسیه و غرب‌انگاری گفت: «این کتاب فقط روسیه و غرب‌انگاری نیست. بازگوکنندة تاریخ روسیه و تاریخ فکری روسیه نیز است. این اثر به این سؤال مهم پاسخ می‌دهد که چرا روابط روسیه و غرب مهم است.» وی اثر را اثری چند وجهی و موفق خطاب کرد که با نگاه تاریخی، حاوی خلاصه‌ای عمیق و خوب به روابط بین‌الملل است. همچنین، انسجام و نظم و روانی اثر را ستود. قسمت مربوط به ایران را نیز در این اثر بسیار خواندنی عنوان کرد.
دکتر سجادپور دو نقد را نیز بر اثر وارد دانست. یکی در انتخاب معادل «غرب‌انگاری» که مفهومی متفاوت از معنای متداول آن در اثر به‌کار رفته است؛ و دوم، توجه بیش از حد آن به عنصر انسانی و هویت و گفتمان که عناصر دیگر را تحت‌الشعاع گرفته است.
دکتر سجادپور در خاتمه جامعة علمی ایران را به داشتن چنین کتاب ارزش‌مندی ستود و افزود از داشتن آن احساس غرور و افتخار می‌کنم.
دکتر نکویی ضمن بیان مراحل ترجمة این اثر از انگلیسی به فارسی، به ویژگی‌های مثبت اثر اشاره کرد، از جمله هم‌زمانی تألیف و ترجمه و دسترسی به مؤلف آشنا به زبان فارسی، مباحث و روند در ترجمة کلمات تخصصی از جمله غرب‌انگاری (تصوری که روسیه به غرب دارد و تصوری که از تصور غرب به خود دارد)، بیان خوب اثر از تاریخ روسیه، و آموزنده‌بودن معرفی روابط بین‌الملل.
دکتر کرمی از دورة اول رشتة مطالعات روسیه در دانشکدة مطالعات جهان دکتر شکیبی را همراه دانشکده خواند که پیشنهاد تدریس روسیه و غرب را ذیل درس تاریخ اروپا به ایشان داد و از اینکه این موضوع با تلاش انتشارات ایراس به پروژه‌ای چند زبانه بدل شده است ابراز خرسندی کرد.
دکتر کرمی روسیه را برای ایران و جهان مهم خواند که در راهبردهای مهم جهانی بازیگری مهم و قدرت‌مندی است. وی روسیه را یکی از پنج بازیگر سیاسی دنیا خواند، گرچه در اقتصاد جایگاه سیزدهم را داراست. روسیه همچنان یکی از دو ابرقدرت نظامی جهان است. از زمان سقوط اصفهان و شکل‌گیری سنت‌پترزبورگ، یکی از بازیگران مهم در تاریخ دوسه سدة ایران بوده است. به باور وی از روسیه گریزی نیست و در حیات ملی ما نقش مهمی دارد.
از طرفی، غرب مسئله‌ای فلسفی، فکری، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برای همة دنیاست. غرب تمدن و فرهنگی است که نظام جهانی جدیدی را شکل داده است و هیچ گریزی از آن نیست. حتی در مخالفت با آن نیز باید به خود آن متمسک شد، چون پارادایم اقتصادی و فرهنگی و سیاسی جهان را تشکیل داده و نظام‌های جهان جدید را از سدة پانزدهم در انحصار خود قرار داده است.
اما نکتة اصلی آن است که غرب برای روسیه بسیار پیچیده‌تر از ما شرقی‌هاست. ایران، هند و ژاپن با مذهب، فلسفه، هویت و تاریخ چند هزارسالة خود با غرب مواجه می‌شوند. اما روسیه چنین نیست. روسیه در موقعیت آستانگی غرب قرار دارد؛ یعنی، نه در داخل غرب و نه جدا از غرب قرار دارد؛ هم در درون آن لست و هم بیرون از آن و این موجب شده تا در وضعیت دشوارتری قرارگیرد و تکلیف آن روشن نیست. روسیه فاقد فلسفه‌ای مشخص در برابر غرب است. این تهیدستی فکری و فلسفی روسیه سبب می‌شود که بنیادهای فکری و فلسفی مخالف با غرب را نداشته باشد، در حالی که ایران و چین و هند و ژاپن فلسفة خود را دارند که جدا از غرب است.
به باور دکتر کرمی کتاب دکتر شکیبی به‌خوبی این پیچیدگی ارتباط را نشان می‌دهد. دکتر کرمی این اثر را بسیار پرمحتوا و دایره‌المعارفی از فکر، مذهب، تاریخ، سیاست و جغرافیا دانست.
دکتر کرمی در نقد اثر از نگرش غربی حاکم بر آن یاد کرد که نوعی شرق‌شناسی وارونه است و به نوعی با نگاه غربی و تحقیر روسیه نوشته شده است. همچنین، در اثر متهم‌سازی روسیه پررنگ‌تر از طرف غربی است. در این مورد افزود: «آنچه سبب شد روسیه از غرب جدا افتد و سرنوشت آن تغییر کند، حملة مغولان بود. 250 سال مغولان روسیه را عقب نگاه داشتند در حالی غرب در حال صنعتی‌شدن و روشنگری بود.»
در خاتمة نشست دکتر شکیبی ضمن تشکر از سخنان سخنرانان و نکاتی که اشاره کردند، به این نکتة کلیدی اشاره کرد که برای شناخت هر کشور باید فرهنگ، زبان و سیاست آن کشور را به زبان همان کشور مطالعه کرد. تنها از این راه است که می‌توان از کشور، سیاست و فرهنگ خود دفاع کرد. غربی‌ها برای شناخت ما زبان و فرهنگ ما را به‌دقت مطالعه می‌کنند و زحمت و ممارست بسیار به‌خرج می‌دهند. وی از این نظر دانشکدة مطالعات جهان را ستود که دریچه‌ای به چنین شناختی گشوده است.
در انتهای نشست حضار پرسش‌های خود را مطرح کردند و سخنرانان پاسخ گفتند.
در این نشست دکتر داود کیانی، ناشر اثر نیز حضور داشت و کتاب با 20 درصد تخفیف به علاقه‌مندان عرضه شد.
[/av_textblock]
[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’true’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’7317′ slide_type=” video=’http://’ mobile_image=” video_ratio=’16:9′ video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=” title=” link_apply=” link=” link_target=”][/av_slide]
[av_slide id=’7319′ slide_type=” video=’http://’ mobile_image=” video_ratio=’16:9′ video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=” title=” link_apply=” link=” link_target=”][/av_slide]
[av_slide id=’7318′ slide_type=” video=’http://’ mobile_image=” video_ratio=’16:9′ video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=” title=” link_apply=” link=” link_target=”][/av_slide]
[av_slide id=’7320′ slide_type=” video=’http://’ mobile_image=” video_ratio=’16:9′ video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=” title=” link_apply=” link=” link_target=”][/av_slide]
[av_slide id=’7321′ slide_type=” video=’http://’ mobile_image=” video_ratio=’16:9′ video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=” title=” link_apply=” link=” link_target=”][/av_slide]
[av_slide id=’7322′ slide_type=” video=’http://’ mobile_image=” video_ratio=’16:9′ video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=” title=” link_apply=” link=” link_target=”][/av_slide]
[/av_slideshow]
دیدگاهتان را بنویسید