معرفی کتاب روابط ایران و عثمانی در عصر مشروطه

کتاب روابط ایران و عثمانی در عصر مشروطه (۱۳۳۶-۱۳۲۴٫ق) به قلم دکتر رضا دهقانی، دانشیار دانشکدة مطالعات جهان، از سوی انتشارات پژوهشکدة تاریخ اسلام در ۳۹۹ صفحه و با شمارگان ۷۰۰ نسخه در سال ۱۴۰۱ منتشر شد.

در این کتاب می‌خوانیم مشترکات دینی-تاریخی، تأثیرات متقابل فرهنگی و زبانی و فرایند آشنایی با مدنیت اروپایی، مهم‌ترین بخش از روند مشترک حیات ایران و عثمانی بود که با وقوع انقلاب‌های مشروطه در عثمانی و ایران، این مشترکات و پیوستگی‌های تاریخی-فرهنگی به اوج خود رسید. استقرار نظام مشروطه در ایران و عثمانی به فاصلۀ زمانی اندک، صفحه‌ای جدید در روابط دو دولت مسلمان گشود که از نظر اهمیت و تأثیر آن بر سرنوشت و حیات دو کشور، قابل قیاس با ادوار پیشین نیست. این بی‌همتایی به سبب پیوند با پدیده‌های نوظهور عصر مدرنیته بود که آن را از اعصار پیشین متمایز می‌کرد. ایران و عثمانی نخستین دولت‌های مسلمان در جهان اسلام بودند که به حکومت قانون دست یافتند و راه ‌و رسمی جدید (برخلاف نظام‌های سیاسی-فکری سابق خود) درانداختند. جنبش‌های مشروطه‌خواهی و پس از آن استقرار حکومت قانون و مجلس در ایران و عثمانی، در رابطه‌ای متقابل و تنگاتنگ شکل گرفت؛ هم از نظر بنیان‌های فکری و ظهور جریان‌های روشنفکری و هم از نظر آشتی میراث تمدنی اسلام با مدنیت اروپایی و شکل حکومت و حتی مفاهیم و الفاظ جدید مانند حریت، ملت و مجلس.

تجربیات مشترک دو کشور در عرصۀ تجدد و نوگرایی، اوج‌گیری رقابت و مداخلات دول اروپایی در سرنوشت ایران و عثمانی، در کنار روابط گسترده و چندوجهی آن‌ها در دو دهۀ آغازین قرن بیستم تا پایان جنگ جهانی اول، عصری در روابط دو دولت رقم زد که می‌توان از آن به عصر مشروطه تعبیر کرد؛ عصری که با دیگر اعصار پیشینِ روابط ایران و عثمانی، از نظر جوهرۀ مناسبات تفاوت ماهوی دارد و همین تفاوت جوهری است که مطالعه و تحقیق دربارۀ آن را ضرورت می‌بخشد.

در این کتاب عصر مشروطه به لحاظ دورۀ زمانی از جنبش مشروطه‌خواهی در ایران به سال ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م. تا پایان جنگ جهانی اول در سال ۱۳۳۶ق/۱۹۱۸م. در نظر گرفته شده است. از نظر موضوعی هم روابط ایران و عثمانی ذیل سه محور روابط رسمی، روابط اجتماعی-فرهنگی و سیاست جهانی در آستانۀ قرن بیستم مطالعه شده است. در فصل اول نویسنده به طرح الگویی مفهومی به‌منظور مطالعه و تبیین روابط ایران و عثمانی پرداخته است. در این الگو روابط ایران و عثمانی به‌مثابة رابطه‌ای شکننده تلقی شده است، مشتمل بر دو مؤلفة واگرایی ساختاری و هم‌گرایی متنزل. مؤلف با احراز یافته‌های استنباطی از الگوی رابطة شکننده نتیجه می‌گیرد که این رابطه هیچ‌گاه قابلیت تبدیل‌شدن به رابطة راهبردی را نداشته است.

فصل دوم کتاب به پیشینة روابط ایران و عثمانی از تأسیس دولت صفویه در ایران تا قرن نوزدهم و ظهور گفتمان مشترک اصلاحات بین ایران و عثمانی اختصاص دارد. در فصل سوم با عنوان «استانبول منزلگاه تجدد ایرانیان»، به امواج مهاجرت و استقرار روشنفکران، آزادیخواهان و مشروطه‌خواهان ایرانی در عثمانی، به‌ویژه استانبول، پرداخته شده است. در این فصل نویسنده از روزنامه‌ها، تشکل‌ها و انجمن‌هایی یاد می‌کند که ایرانیان به‌منظور فعالیت‌های آزادیخواهانه و روشنفکرانة خود تأسیس کردند.

در فصل چهارم کتاب، تأثیر دولت عثمانی در روند مشروطه‌خواهی ایرانیان مطرح و فعالیت‌های اتحاد اسلام تحت حمایت سلطان عبدالحمید و همراهی سفیرِ مشروطه‌خواه عثمانی، شمس‌الدین بیگ، با مشروطه‌خواهان ایرانی و یاری جمعیت اتحاد و ترقی عثماني به روشنفكران و آزديخواهان ايراني اشاره شده است.

فصل پنجم به نقش عتبات عالیات و علمای ایرانی هواخواه مشروطة آن ديار در روند جنبش مشروطة ايران اختصاص دارد. در فصل ششم، از مناسبات مرزی و تشکیل کمیسیون‌های تحدید حدود ایران و عثمانی به‌منظور تعیین خطوط مرزی سخن گفته شده است. در این فصل به ماهیت و چگونگی انعقاد دو پروتکل مهم مرزی تهران و استانبول در عصر مشروطه و مداخلة دولت‌های روس و انگلیس در انعقاد آن‌ها به تفصیل سخن رفته است. این پروتکل‌ها بعدها اساس معاهدة الجزاير بين دولت‌های ایران و عراق در نواحی مرزی، به‌ویژه اروند رود، شد.

سرانجام در فصل هفتم که فصل پایانی کتاب است به روابط ایران و عثمانی در طول جنگ جهانی اول اختصاص دارد. در این فصل از نقص بی‌طرفی ایران از سوی عثمانی و اشغال بخش‌هایی از خاک ایران توسط قوای دولت عثمانی سخن رفته و در ادامه به مناسبات دولت مهاجرت یا دولت در تبعید ایران با دولت عثمانی و عقد معاهدة سری با انور پاشا و سرانجام سقوط دولت مهاجرت و پیامدهای آن اشاره شده است. در انتها کتاب با سه پیوستِ نقشه‌ها، جداول و نمایة اسناد به پایان می‌رسد.