بیستمین نشست ژاپن‌شناسی: تاریخ آستان قدس رضوی از منظر محققی ژاپنی
بیستمین نشست ژاپن‌شناسی با عنوان «تاریخ آستان قدس رضوی از منظر محققی ژاپنی» در روز دوشنبه 25 بهمن ۱۴۰۰ با سخنرانی دکتر ریوایچی سوگی‌یاما، ایران‌شناس و محقق پژوهشکدة شرق دانشگاه توکیو، برگزار شد.
دکتر سوگی‌یاما سخنرانی خود را در دو بخش عرضه داشت: نخست، ویژگی‌های آستان قدس رضوی و نقش آن در اجتماع از دیدگاه محققی ژاپنی؛ و دوم، مقایسة کوتاهی با معابد ژاپنی.
وی تاریخ آستان قدس رضوی را از دورة افشاریه تا دورة قاجاریه و تا زمان معاصر و با توجه به دیدگاه رابطه و مدرن‌شدن جامعة ایران بررسی کرد.
به‌گفتة وی، هشتمین امام علی‌ابن‌موسی‌الرضا (ع) در سال 818 م./ 203 ق. توسط مأمون خلیفة عباسی، در روستای سناباد نزدیک توس به شهادت رسید و در همانجا مقبرة ایشان تأسیس شد. در این زمان در منطقة ایران هنوز مذهب شیعه گسترش نیافته بود، اما افراد سنی نیز به امامان شیعة دوازده امامی احترام می‌گذاشتند. به همین دلیل این آرامگاه کم‌کم توسعه یافت و حکومت غزنوی در توسعة آستان قدس کوشش کرد.
دکتر سوگی‌یاما به‌نقل از تاریخ بیهقی گفت: «در دورة غزنوی اولین وقف به حرم امام رضا صورت گرفته است. در دورة ایلخانی و تیموریان، و با گسترش احترام به امام رضا (ع)، آرامگاه امام رضا (ع) بر اثر تغییر اوضاع سیاسی و دینی توسعة بسیاری یافت. پادشاهان و نخبگان حکومت مغولی و تیموری با پی‌بردن به اهمیت آستان قدس رضوی، در توسعة آن به روش وقف و ساختمان‌سازی کوشش کردند.»
به گفتة این محقق ژاپنی، مقبره معمولاً مکانی است برای ابراز تسلیت و حفظ یادگار مدفون. توسعة آرامگاه امام رضا (ع) معمولاً به تغییر اوضاع سیاسی و مذهبی بستگی داشته است. در دورة تیموریان، حرم امام رضا بسیار وسیع شد. در این دوره مسجد گوهرشاد قسمت H یا عمارات دیگری نیز تأسیس شد. غازان‌خان، هفتمین پادشاه حکومت ایلخانی، دین اسلام را رسماً پذیرفت و اهمیت احترام به امام رضا (ع) و سادات را در منطقة خراسان فهمید. لذا، سه مزرعه را وقف آستان قدس کرد. یکی از مزرعه‌ها به نام فرهادجرد در استان خراسان رضوی قرار دارد. گفته می‌شود که این روستای فرهادجرد قدیمی‌ترین موقوفة آستان قدس باشد.»
با رشد بیشتر آستان قدس در دورة تیموریان، گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری، مسجد گوهرشاد را در حرم این مقبره بنا کرد و برای این مسجد، مزرعه‌هایی را در خراسان وقف کرد. گفته شده است هفت مزرعه را برای مدیریت مسجد گوهرشاد وقف کرد. میرعلیشیر نوایی، آخرین وزیر زمان تیموریان در هرات، برای آبرسانی به شهر قنات حفر کرد. در زمان تیموریان عمارات دیگر نیز در زمین بنا شد، ازجمله دارلسیاده یعنی مؤسسة خیریه برای سادات، بیمارستان یا کتابخانه؛ و ساخت چهارباغ در نزدیکی حرم رضوی. این باغ محل اقامت پادشاهان در وقت زیارت بوده است. در این دوره در اطراف آستان قدس رضوی، بازار وقف یا مدارس مذهبی بنا شد. با توسعة حرم و اطراف آن، در دورة تیموریان، شهر شکل گرفت و نام اطراف حرم هم به مشهد تغییر کرد. اطراف آستان قدس رضوی در دورة غزنویان، سناباد نام داشت. بازارهای بسیاری نیز بنا شد.
در دورة صفویه و شیعه‌شدن منطقة ایران، حرم رضوی و شهر مشهد بسیار پیشرفت کرد و مورد توجه پادشاهان و نخبگان حکومت صفویه بود. در این دوره برای توسعة حرم رضوی و شهر مشهد عمدتاً از وقف استفاده شد. صحن بزرگ، توحیدخانه یا دارالضیافه یا همان اتاق پذیرایی و آشپزخانه در این دوره تأسیس شد. شاه طهماسب، گنبد آستان قدس رضوی را طلایی کرد و برای مدیریت آستان قدس رضوی و ادارة آن، پول زیادی اهدا کرد. در نیمة دوم دورة صفویه، شاه‌عباس پیاده از اصفهان تا مشهد برای زیارت رفت و زمین و نسخة خطی وقف آستان کرد. همچنین، بنای دارالضیافه و قبرستان برای شیعیان دایر کرد. شاه عباس دوم هم صحن وسیعی را بنا کرد. در آخرین زمان صفویه سقاخانة قدیم نیز ساخته شد. در این دوره، وقف برای زایران و فقرا و امور خیریه فعال‌تر شد؛ ازجمله، توزیع غذا، لباس و کفش به زایران و فقرا بر اساس درآمد حاصل از وقف. نخبگان حکومت صفوی نیز ملک وقف کردند که صرف توسعة حرم و شهر مشهد شد. به‌طور مثال، عباسقلی‌خان امیر در زمان شاه عباس دوم، با روش وقف، مدرسة عباسقلی‌خان را تأسیس کرد.
در نیمة دوم صفویه، معجزات بعد از شهادت امام رضا (ع) به زبان فارسی در مناطق شیعه‌نشین ایران و هند شناخته شد. نگارش معجزات امام رضا (ع) تقریباً در قرن نهم آغاز شد. به نظر علمای شیعه، امامان بعد از شهادت خود همچنان صاحب معجزه‌اند. عمدتاً تا قرن پانزدهم هجری، علما با زبان عربی معجزات امام رضا (ع) را بسیار نگارش کردند. اما در نیمة دورة صفویه، معجزات به زبان فارسی نگارش شد. به‌گفتة دکتر سوگی‌یاما، شاید این عمل به گسترش مکتب شیعه و افزایش زائران آستان قدس کمک بسیار کرده باشد. این محقق ژاپنی در سفر به قم نسخة خطی بصیرت الرضوان را با نسخة خطی بسیار نفیس آن از نزدیک رویت کرده است.
دکتر سوگی‌یاما در بخش دوم سخنان خود به مقایسة ویژگی‌های حرم آستان رضوی با معبد ژاپنی پرداخت. برای شیعیان جای مقبرة امام یا امامزاده مکانی ویژه است و افزود: «به‌نظر علمای شیعه، اگر زیارت‌کنندگان در مقبره به دعا مشغول شوند، صاحب آن مقبره آرزوهای آن‌ها را به خدا شفاعت خواهد کرد و آرزوها برآورده می‌شود و ممکن است برکت خاصی به زیارت‌کننده نیز عطا فرماید. گفته می‌شود که آستان قدس رضوی برکت احیای توانایی چشم‌ها را دارد. زیارت‌کنندگان برای گرفتن برکت به ضریح متوسل می‌شوند.»
در شینتو، گاه برخی مشاهیر متوفی را به‌عنوان خدا (کامی 神) معرفی می‌کنند و اعتقاد دارند برای مردگانی که خدا می‌شوند، پیروانشان معبد بنا می‌کنند و این معبد به‌تدریج به زیارتگاه توسعه می‌یابد. اگر مردم در معبد برای خداوند دعا کنند، به آرزوهای خود می‌رسند. این رسم که مردگان معروف خدا می‌شود، از قرن هفدهم میلادی رایج شد و تا زمان جنگ جهانی دوم ادامه داشت. از این منظر که مردگان آرزوهای پیروان را برآورده می‌کنند در نظام ایران و ژاپن تفاوت چندانی وجود ندارد. علاوه‌بر این، مثل ایران، معابد خاصی هست که برکات خاصی دارد. مثلاً گفته می‌شود که معبد «دازایفو تنمان‌گو»[1] و «سوگاوارا میچیزانه»[2] برای پیشرفت توانایی برکت می‌آورند. دازایفو تنمان‌گو در جزیره کیوشو قرار دارد. زایران پول به معبد اهدا و دعا می‌کنند. در زبان ژاپنی به دعای شینتو کیگان/ 祈願 گفته می‌شود. زیارت‌کنندگان به کامی (یعنی خداوند که گاه مردگان معروف هستند) کیگان می‌کنند و کامی آرزوی زیارت‌کنندگان را برآورده می‌کند.
دکتر دکتر سوگی‌یاما در مقایسه درآمدزایی اماکن متبرکه با معابد ژاپن گفت: «در ایران، معمولاً امامزاده یا مقبرة امام مثلاً آستان قدس یا شاعبدالعظیم یا حرم حضرت معصومه (ع) بر اساس درآمد از موقوفات اداره می‌شود. در ژاپن، در زمان قدیم معابد بر اساس درآمد از شوئن اداره می‌شد. معنای شوئن اساساً ملکی است که افراد خود آن را توسعه دادند و از زمین کشاورزی استفاده می‌شود. معمولاً سامورایی‌ها یا نجیب‌زادگان نظامی یا اشراف معبد، مالکیت زمین شوئن را داشتند. گفته می‌شود که سیستم شوئن تقریبا قرن هفتم میلادی شروع شده است و باعث پیشرفت کشاورزی شد. اما انحصار زمین توسط افراد بانفوذ، سبب شد سیستم شوئن تا قرن سیزدهم میلادی منسوخ شود. معابد بزرگ شوئن بسیار زیادی داشتند و از درآمد حاصل از شوئن برای ادارة معبد استفاده کردند. گاه، بر اساس این درآمدها اثر سیاسی و اعمال قدرت بر حکومت هم داشت. معبد تودایجی[3] در سال 743 م تأسیس شد و معروف است که در زمان قدیم، برای ادارة این معبد شوئن خیلی زیاد وجود داشته است. در ژاپن با استفاده از درآمد حاصل از زمین، معابد را اداره می‌کردند.»
در دورة افشاریه، نادرشاه علمای شیعه را از صحنة سیاسی اخراج کرد، اما اهمیت آستان قدس رضوی را به‌لحاظ اقتصادی و مذهبی فهمیده بود و سیاست توسعة آستان قدس رضوی و شهر مشهد را ترویج داد. در حرم رضوی تعمیر و اصلاح گل‌دستة تیموری، بنای سقاخانه جدید و مقبرة پدر خود را انجام داد. علاوه‌بر این، در شهر مشهد مقبرة بزرگ خود را بنا کرد. نادرشاه بیش از دویست مغازه را به آستان قدس و مقبرة خود وقف کرد. ارمنیان را مجبور به مهاجرت اجباری به این شهر کرد. منطقة چهارباغ را هم توسعه داد و بازسازی کرد. نادرشاه می‌خواست شهر مشهد را مثل اصفهان در دورة صفویه بازسازی کند، اما موفق به اجرای طرح بازسازی نشد و خیلی زود کشته شد. مقبرة نادرشاه در دورة قاجاریه نابود شد اما در دورة پهلوی، دوباره احیا گردید.
دکتر سوگی‌یاما دربارة ویژگی‌های تشکیلات آستان قدس رضوی در دورة افشاریه گفت: «معمولاً ساختار اداری مقبره در مرور تاریخ به‌دلیل نقص منابع تاریخی معلوم نیست، اما در دورة افشاریه منبع تاریخی طومار علیشاهی نگارش شد. در این منبع تاریخی، اطلاعات تشکیلات اداری آستان قدس بسیار دقیق ثبت شده است. مسئول مدیریت حرم، متولی بود. ایشان را پادشاه وقت انتخاب می‌کرد و زیر نظر متولی، کارکنان آستان قدس رضوی شامل وزیر، مستوفی، ایشیک آقاسی و خواجه‌سرا و غیره بودند. در حرم خادم، فراش، حافظ و غیره گروه کشیک را تشکیل می‌دادند و از زایران پذیرایی می‌کردند. بعضی از اجزای این ساختار نقاط مشترک با دربار حکومت ترکی و مغولی داراست. ساماندهی حرم امام رضا (ع) شبیه دربار بود. حدس می‌زنم بر اساس یکی از لقب‌های امام رضا (ع)، یعنی سلطان خراسان، ساختار حرم تأسیس شد و هدف آن صورت‌دادن به مقبره به‌همان صورت قبل از مرگ بود. ترتیب نشستن مقامات نیز متفاوت بوده است. ناظر یا مسئول کشیک، یا وزیر یا مستوفی، مدرسان یا صاحب نسق آن‌ها، مقامات مهم در آستان قدس در دورة افشاریه بودند.»
دکتر سوگی‌یاما در بررسی تاریخ آستان قدس از دورة قاجاریه تا زمان معاصر گفت: «شاهان قاجاری نیز اهمیت آستان قدس را در سیاست فهمیدند. ساختار اداری را توسعه دادند و روابط حکومت با آستان قدس محکم‌تر شد و تعداد زیادی از مقامات درباری به کارکنان در آستان قدس منصوب شدند. بناهای مختلفی در حرم تأسیس شد، مثل صحن جدید و آشپزخانة جدید. بعد از جلوس ناصرالدینشاه، تعداد زیادی از مردم به آستان قدس وقف کردند. افزایش موقوفات آستان قدس رضوی، باعث توسعة آستان قدس رضوی و شهر مشهد شد. شاهان قاجاری سعی کردند آثار و یادگاری‌های نادرشاه را حذف کنند. فتحعلی‌شاه مقبرة نادرشاه را کاملاً تخریب کرد. بازار و مدارس دینی در این دوره بسیار زیاد احداث شد. قبرستان مشهد هم خیلی وسیع بوده است.»
در ادامة این نشست، آستان قدس رضوی در دورة پهلوی و بعد از انقلاب اسلامی بررسی شد. بعد از شکل‌گیری دولت ملی در ایران یعنی دورة صفویه، ساختار اداری و مدیریت آستان قدس رضوی مدرن شد. برای مدیریت آستان قدس، آیین‌نامه یا نظامنامه وضع شد و سازمان‌های مختلفی شکل گرفت. در دورة پهلوی فعالیت اقتصادی بر اساس درآمد از موقوفات بود. کارخانه‌های قند، نخ‌ریسی یا نان و کنسرو در این زمان تأسیس شده است. در شهر مشهد، قبرستان، به‌دلیل مشکل بهداشتی، تخریب و اطراف آن فضای سبز شد.
بعد از انقلاب اسلامی، برای حفظ و پیشرفت ایران به‌عنوان دولت ملی مدرن و بسط فرهنگ مذهبی، آستان قدس فعالیت‌های مختلف انجام می‌دهد و از درآمد موقوفات خود برای این هدف استفاده می‌کند. هدف تربیت افراد مناسب برای کشور ایران و گسترش فرهنگ دینی، مدارس، دانشگاه‌ها و کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس رضوی در منطقة خراسان و سراسر ایران است. باشگاه ورزشی هم برای استفاده از اوقات فراغت تأسیس شد. آستان قدس رضوی، موزه هم دارد که در دورة پهلوی تأسیس شد. این موزه نمایشگاه‌های مختلف دارد و هدف آن آموزش مردم دربارة تاریخ آستان قدس، میراث شیعه‌ها و دستاوردهای بزرگ مردم ایران است. در آستان قدس رضوی، کمک‌کنندگان به دولت ملی ایران و مکتب شیعه با عنوان خادم تعیین می‌شوند.
به گفتة دکتر سوگی‌یاما، فعالیت اقتصادی در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی بیشتر از دورة پهلوی بوده است و با استفاده از درآمد از موقوفات، آستان قدس رضوی شرکتی را خریداری کرد. گفته می‌شود در سال 2014 میلادی زیرنظر شرکت هلدینگ، 89 شرکت اداره می‌شده است. شرکت‌های زیرنظر آستان قدس بیشتر در ساخت‌وساز، کشاورزی و دامپروری، خودروسازی، صنایع غذایی، قالیبافی، داروسازی، امور خدمات مالی و صنایع انرژی فعال‌اند. علاوه‌بر این، با مجوز دولت ایران، منطقة ویژة اقتصادی در سرخس اداره می‌شود.
دکتر سوگی‌یاما در نتیجه‌گیری بحث خود گفت: «دربارة توسعة آستان قدس تحت تأثیر اوضاع سیاسی و اعتقاد مذهبی هر دوره بوده است. ساختار حرم و زیارتگاه در زمان پیشامدرن، شبیه به دربار سلطنتی بوده است. مقصود این است که مدفون را در مشابه محیطی که در آن زندگی می‌کرده قرار می‌دادند. معابد ژاپنی نیز مانند زیارتگاه‌های ایران مکان برآوردن آرزوهای زایران بوده است. در دورة معاصر، سیستم مذهبی «وقف» به آستان قدس سبب توسعة فراوانی شده است.
ادارة این نشست را دکتر ناهید پوررستمی، استادیار رشتة مطالعات ژاپن دانشکدة مطالعات جهان و معاون آموزشی و پژوهشی این دانشکده بر عهده داشت.
فیلم کامل این نشست، به‌همراه عکس‌ها و تصاویر منتخب دکتر سوگی‌یاما در این آدرس در دسترس علاقه‌مندان است.
[1] 大宰府天満宮/ Dazaifu Tenmanguu
[2]菅原道真/ Sugawara Michizane
[3] 東大寺/ Toudaiji
دیدگاهتان را بنویسید