سمینار: سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی، شهروندی و شهر هوشمند
دکتر سعید رضا عاملی – استاد گروه ارتباطات و مطالعات آمریکای دانشگاه تهران و رئیس کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی: دوفضایی‌شدن جهان
(به مناسبت سمینار سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی – کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی: دوفضایی‌شدن جهان – دانشکده مطالعات جهان – 7 آبان 1397 – ساعت 13:00)
مفهوم سواد رسانه‌ای
در عصر کتابت، سواد به‌معنای توانایی خواندن و نوشتن تلقی می‌شد و سطوح مختلفی از سواد متناسب با محتوای عمومی و علمی وجود داشت. اما با ظهور صنعت چاپ در سال 1439 که به «انقلاب گوتنبرگ» شهرت دارد، مفهوم سواد رسانه‌ای اهمیت یافت. در واقع، انقلاب گوتنبرگ به «شکل‌گیری رسانه‌های ارتباط جمعی نوشتاری» منتهی شد و امکان تکثیر ایده‌ها و اطلاعات را در سطحی گسترده‌تر محقق ساخت. اما، در دهۀ پایانی قرن نوزدهم، با ظهور سینما، امکان تولید تصاویر متحرک فراهم شد و به‌دنبال آن، اختراع رادیو و فراگیرشدن آن در اوایل قرن بیستم، همچنین ظهور تلویزیون و پخش نخستین برنامۀ تلویزیونی در سال 1937، نقطۀ عطف دیگری برای محتوای رسانه‌ای و به‌تبع آن، سواد رسانه‌ای محسوب می‌شود. اما، اصطلاح «سواد رسانه‌ای» در دهة 1960 مطرح شد که در آن «افراد به‌عنوان مخاطب و نه کاربر» در نظر گرفته می‌شدند. در ادامه، در اواخر قرن بیستم و هم‌زمان با ظهور و گسترش فناوری‌های فضای مجازی، تغییر بنیادینی در مفهوم سواد ایجاد شد. در واقع، «سواد به سطح کنش فعال و آگاهانۀ کاربران کشیده شده و نوعی همترازی بین سواد و کاربر به‌وجود آمده» است و شاهد ظهور مفاهیمی همچون سواد اطلاعاتی، سواد دیجیتال، سواد رایانه، سواد فناوری، سواد مجازي (اینترنتی) و سواد دوفضایی هستیم (عاملی، 1393: ی).
به‌طور عمومی، سواد رسانه‌ای «نوعي درک متکی بر مهارت است که بر اساس آن می‌توان انواع رسانه‌ها و انواع تولیدات آن را شناخت و از یکدیگر تفکیک و شناسایی کرد». در تعریفی دیگر، سواد رسانه‌ای، «دانش و مهارت مورد نياز براي درك تمامي رسانه‌ها و فرمت‌هايي است كه داده، اطلاعات و دانش توليد، ذخيره، مرتبط و ارائه مي‌شود» (لائو، 2006: 7). بر این اساس، فرد دارای سواد رسانه‌ای «کسی است که بتواند در مورد آنچه در کتب، روزنامه‌ها، مجلات، تلویزیون، رادیو، فیلم، موسیقی، تبلیغات تجاری، بازی‌های رایانه‌ای، اینترنت و فناوری‌های نوظهور می‌بیند یا می‌شنود، انتقادی بیندیشد» (لوینگستون، 2004). بر این اساس، هدف سواد رسانه‌ای، «دادن قدرت کنترل برنامه‌های رسانه به افراد» (پاتر، 1385: 22)، همچنین «سنجش نسبت هر محتوا با عدالت اجتماعی» است (شکرخواه، 1388).
زمانی از سواد در یک حوزه صحبت می‌شود که بدون آن زندگی و کار مفید و مؤثر امکان‌پذیر نباشد. وقتی از جهان رسانه‌ای‌شدة جدید صحبت می‌کنیم، زندگی در این جهان بدون سواد رسانه‌ای موجب می‌شود که قدرت تشخیص و تحلیل، همچنین بهره‌گیری مفید و مؤثر از داده‌های رسانه‌ای‌شده امکان‌پذیر نشود. سواد اساساً نوعی توانایی است که سایر توانایی‌های غیرفعال را فعال و فرد را از عنصری کنش‌پذیر یک‌سویه به کنش‌گر فعال تعاملی تبدیل می‌کند. به‌خصوص زندگی در شهر هوشمند نیازمند توانایی‌های گسترده‌تری است که فرد را به شهروند «شهر هوشمند» تبدیل کند. بر این اساس، یونسکو الگویی را برای سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی معرفی کرده است که نیازمند بومی‌سازی متناسب با زیست‌بوم ارزشی، فرهنگی و اجتماعی جوامع است.
الگوی چارچوب سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی یونسکو
یونسکو مفهوم جدیدی از سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی را با گرد‌هم‌آوردن مفاهیمی همچون سواد رسانه‌ای، سواد اطلاعات و سواد دیجیتال و فناوری اطلاعات و دیگر مفاهیم مرتبط تحت مفهومی کلان‌تر و چتری معرفی کرده است. یونسکو سواد اطلاعاتی و سواد رسانه‌ای را در امتداد سواد دیجیتال و فناوری اطلاعات به‌مثابه مفهومی مکمل و یکپارچه‌شده در مفهومی ترکیبی دیده است. البته، یونسکو به این امر نیز توجه داشته است که آن مفاهیم هر یک مفهومی مستقل است که هویت خود را دارد.
در این الگو سه سطح اصلی جامعه، نهاد و فرد در حوزة سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی مطرح است. در سطح جامعه که سطح کلان الگوست، تصمیم‌گیران و سیاستگذاران سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی مورد توجه است. در سطح نهادی، سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی به برنامه‌ریزان آموزشی، همچنین نهادهای تربیت معلم توجه شده است. در سطح خرد سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی نیز به معلمان و دیگر شهروندان پرداخته شده است.
سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی، ترکیبی از دانش‌ها، نگرش‌ها، مهارت‌ها و تجربیات مورد نیاز برای دستیابی، تحلیل، ارزیابی، استفاده، تولید و برقراری ارتباط با اطلاعات و دانش به‌صورت خلاقانه، قانونی و اخلاقی با تأکید بر حقوق انسان‌ها اطلاق شده است. افراد با سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی می‌توانند انواع مختلف رسانه‌ها، منابع و مجراهای اطلاعاتی را در زندگی خصوصی، شغلی و عمومی خود به‌کار برند. آن‌ها می‌دانند چه موقع و به چه اطلاعاتی نیاز دارند؛ و برای چه، کجا و چگونه می‌توانند به آن دست پیدا کنند. آن‌ها درک می‌کنند چه کسی و چرا اطلاعات را تولید کرده است. همچنین، نقش، مسئولیت و عملكرد رسانه و فراهم‌کنندگان اطلاعات را درک می‌کنند. آن‌ها می‌توانند اطلاعات، پیام‌ها، اعتقادات و ارزش‌هایی را ارزش‌گذاری و تحلیل کنند که در رسانه و توسط هر تولیدکنندة دیگر محتوا نقل‌شده است (بیانیة مسکو دربارة سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای، 2012).
شکل 1. ذی‌نفعان اصلی مدل برآورد و بررسی سواد رسانه‌ای و اطلاعات یونسکو
آنچه در این مدل مورد توجه قرارمی‌گیرد سطح خرد یا سطح فردی است که به بررسی و مطالعه پیرامون معلمان، افراد و همة شهروندان می‌پردازد. در این سطح، صلاحیت‌ها و شایستگی‌های افراد در سه سطح سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی مورد توجه است که عبارت است از:
- دسترسی به و بازیابی رسانه‌ها و اطلاعات؛ کاربر به‌صورتی مؤثر و کارا به رسانه و اطلاعات دسترسی دارد.
- ارزیابی و درک رسانه‌ها و اطلاعات؛ کاربر اطلاعات را به‌صورتی انتقادی و با داشتن صلاحیت لازم درک و ارزیابی می‌کند.
- استفاده از و ارتباط‌گیری با رسانه‌ها و اطلاعات؛ مهارت این مؤلفه شامل مهارت‌های مؤلفه‌های فوق (دسترسی، ارزیابی و درک و استفاده از و ارتباط‌گیری با رسانه‌ها) نیز می‌شود.
زیست‌بوم مفهومی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی یونسکو شامل گسترة وسیعی از سوادهای مختلف است، از جمله سواد پایه، سواد دیجیتال، سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات و امنیت اینترنت، سواد اطلاعاتی، سواد کتابخانه‌ای، سواد رسانه‌ای، سواد خبری و تنوع فرهنگی و دیگر انواع سواد (بیانیة مسکو دربارة سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای، 2012).
شکل 2. زیست‌بوم مفهومی الگوی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی یونسکو
شهروند باسواد در شهرهای هوشمند
در الگوی سه‌سطحی سواد رسانه‌ای یونسکو، در سطح خرد به شهروندان تمرکز شده است. باید توجه داشت که با پیشرفت‌های فناورانه و هوشمندترشدن و متصل‌شدن همه‌چیزها اعم از افراد، اشیا، داده/ اطلاعات و فرایندها، قابلیت بالقوه و بالفعل شهروندان برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های عظیمی اهمیت می‌یابد که محیط زندگی جدید به همراه دارد. لذا، شهر هوشمند نیاز به شهروندان باسوادی دارد که نسبت به عملکردهای چنین شهری مطلع باشند و مهارت‌ها و توانایی‌های لازم برای منتفع‌شدن از آن را داشته باشند.
بر این اساس، شهر دارای سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی از یک‌سو متکی بر زیرساخت سخت‌افزاری و فناورانه است و باید زیرساخت‌های فناورانه و نهادها و خدمات و برنامه‌های لازم را تأمین کند؛ و از سوی دیگر، شهروندان سواد عمومی لازم را برای کاربری و استفاده از خدمات ارائه شده داشته باشند. منظور از سواد عمومی نیز توانایی‌هایی است که در سطح دانشی، مهارتی و تحلیلی-انتقادی، کاربران را قادر می‌کند تا نسبت به محتوای دریافتی از مسئولیت‌پذیری، بهره‌وری مناسب و انتخاب‌های منتهی به تأمین سلامت و تعالی اجتماعی برخوردار باشد. در همین جهت و هدف‌گیری است که ارزش‌های اسلامی طرح می‌شود و هدف از سواد رسانه‌ای و در سطح گسترده‌تر سواد اطلاعاتی و سواد مجازی، تأمین ارزش‌های اسلامی به‌منزلة هدف متعالی سواد طرح می‌شود. جامعة سالم و الهی جامعه‌ای است که نوع مصرف محتوا و دادة آن نیز متناسب جامعة الهی و توحیدی باشد.
بدیهی است لازمة رشد و پیشرفت در جهان دو فضایی شدة جدید، برخورداری از سوادهای جدید و در عین حال تأمین زیرساخت های فناورانه هم در در سطح سخت‌افزار و هم در حوزة نرم‌افزارها، اپلیکیشن‌ها و پلت‌فرم‌های هوشمند و پیشرفتة جدید است.
در راستای توسعة مفهومی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در بستر شهرهای جدید الکترونیکی و در سطح پیشرفته، شهرهای هوشمند سمینار سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی با چهار سخنرانی مهم در 7 آبان 1397 ساعت 13:00 در دانشکدة مطالعات جهان دانشگاه تهران توسط کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی: دو فضایی‌شدن جهان برگزار می‌شود.
دیدگاهتان را بنویسید