سلسله‌نشست‌های کارگاهی «نظریه‌ها و روش‌ها»؛ جلسة نخست: مرز میان علم و شبه‌‌علم

[av_textblock size=” font_color=” color=”]
نخستین جلسة سلسله‌نشست‌های کارگاهی «نظریه‌ها و روش‌ها» در دوشنبه 9 مهر 1397، با سخنرانی دکتر محمد سمیعی، مدیرگروه مطالعات ایران، با عنوان «مرز میان علم و شبه‌علم» در تالار حنانة دانشکدة مطالعات جهان برگزار شد.

دکتر روح‌الله حسینی، مدیر مؤسسة مطالعات آمریکای شمالی و اروپا، در آغاز نشست، با بیان این مطلب که این سلسله‌نشست‌ها را مؤسسة مطالعات آمریکای شمالی و اروپا با همکاری انجمن ایرانی مطالعات جهان، و معاونت آموزش و پژوهش دانشکدة مطالعات جهان، در فصل نخست و در دوازده جلسه، در نیمسال اول 98-1397، هر دوشنبه ساعت 13 تا 15 برگزار خواهد کرد، این نشست‌ها را به عنوان مکملی برای دروس روش تحقیق و سمینار دانشجویان معرفی کرد و با اشاره به شرح و بیان فلسفه، آداب و اصول و قواعد علمی در این نشست‌ها توسط اساتید، شرکت در آن را به‌دلیل تأثیر بر شکل‏گیری آداب علمی نزد دانشجویان در دانشگاه و در ساحت علم و پژوهش ضروری دانست. دکتر حسینی با اشاره به خبری در رسانه‌های اجتماعی که از ورود 000,500,4 دانشجو در سال تحصیلی جدید در کشور و رشد 27 درصدی این آمار در چهار دهة اخیر حکایت می‏کرد، به سؤال اصلی نگارندة آن مطلب مبنی بر تناقض میان این آمار و رشد نابسامانی‏ها اشاره کرد، و یکی از دلایل اساسی آن را رشد شبه‌دکترها، شبه‌دانشجوها، و پدیدة شبه‌علم دانست و با بیان این مقدمه نشست را به دکتر سمیعی سپرد.

دکتر سمیعی سخنرانی خود را در چهار بخش تنظیم کرد: بیان مقدمه، بیان نظریه (با تمرکز بر نظریه‌های پوپر)، معرفی روش‌های علمی، و تعیین مرز علم از شبه‌علم در علوم انسانی.

مدیرگروه مطالعات ایران، در مقدمه تشخیص علم و شبه‌علم را امری دشوار نامید. از سویی افزود هر غیرعلمی شبه‌علم نیست و به ذکر نمونه‌ پرداخت؛ برای مثال، ستاره‌شناسی یا معادل عربی آن نجوم (astronomy) علم است، اما طالع‌بینی یا معادل عربی آن تنجیم (astrology) علم نیست؛ یا پزشکی علم است اما سوجوک علم نیست و قابل‌اتکای علمی نیست. همچنین، دین نه شبه‌علم است و نه علم، بلکه باوری دینی است. او با بیان این مطلب که تشخیص این مرزها اهمیت بسیار دارد، به بیان تحليل عيني (آبجكتيو) در مقابل تحليل ذهني (سابجكتيو) و تحليل علمي در برابر تحليل ايدئولوژيك پرداخت.

دکتر سمیعی در بیان راه‌های دسترسی انسان به واقعیت به دو مکتب مهم اشاره کرد.

• نظریة تصویر ذهنی (picture theory). ذهن همچون آینه عمل می‌کند و تمام واقعیت‌ها را در خود جای می‌دهد. وی انتقاد به نادقیق‌بودن این مکتب را وارد دانست، زیرا محدودیت حواس انسان درک را محدود می‌کند.
• نظریة چشم‌انداز. ذهن خلاقانه تصاويري ذهني براي واقعيت مي‌سازد که بر پایة چارچوب ذهنی و اطلاعات دریافتی ذهن شکل می‌گیرد.

وی با بیان این مطلب که این پیچیدگی‌ در تشخیص علم و شبه‌علم در علوم اجتماعی و علوم انسانی بیش از سایر علوم است، در بخش دوم سخنرانی خود برای تشخیص و تمیز علم از شبه‌علم به معرفی فلسفة سه جهان پوپر پرداخت که عبارت است از جهان نخست، موجودات فیزیکی (هر آنچه در فیزیک مورد مطالعه است)؛ جهان دوم، روان آدمی (شامل احساسات دروني و اعتقادات و وجدانيات) ؛ و جهان سوم، مفاهیم قابل‌انتقال به دیگران (زبان و آثار هنري و نظریه‌هاي علمي). جهان 1 و 2 و نيز جهان 2 و 3 با هم در ارتباط است، ولي جهان 1 و 3 فقط از طريق جهان 2 به هم مرتبط مي‌شود. پوپر ضمن تمایز قائل‌شدن میان این سه جهان، علم را تنها در جهان سوم ممکن می‌داند.

وی در ادامه، به بیان دو روش علمی پرداخت: قیاس (deduction)، حرکت از کل به جزء؛ و استقرا (induction) حرکت از جزء و کل. هیوم به روایی روش استقرا نقد زیر را وارد می‌داند:

1. نمی‌توان فقط بر اساس سلسله‌مشاهدات به قانون علمی رسید؛ به‌عبارتی، تکرار مشاهده قانون علمی پدید نمی‌آورد.
2. در عمل، همة علوم از قوانین علمی استفاده می‌کنند.
3. بر پایة اصالت تجربه، فقط با مشاهده، قوانین علمی رد یا پذیرفته می‌شود.

پوپر این نقد را رد می‌کند، زیرا نخست اینکه این سه گزاره هیچ تعارضی با هم ندارند، زیرا همة قوانین پذیرفته‌شده در علوم، ظنی (tentative) و همواره منتظر قوانین جدیدتری است تا آن را تکمیل کند و جایگزین آن شود؛ دوم، اصالت تجربه همچنان معتبر است، زیرا مشاهده هر قدر نیز که تکرار شود، چیزی را به ‌اثبات نمی‌رساند، در حالی که تجربة ناموفق قانونی را ابطال می‌کند. به‌عبارتی، تجربه توانایی اثبات ندارد، بلکه توانایی ابطلال دارد. لذا، روش علمی مبتنی بر تجربه، بر پایة روش قیاس استوار است.

بر این پایه، الگوی پوپر در علم عبارت است از

P1 TS EE  P2

از بیان مسئله آغاز می‌کنیم، به راه‌حل‌های ظنی و پیشنهادی می‌رسیم، با انواع آزمون‌های تجربی اشتباه‌ها را بر طرف می‌کنیم، و در نهایت به مسئلة جدیدی می‌رسیم و این روند دوباره تکرار می‌شود.

پوپر که مخالف اثبات‌گرایان (positivism) است معتقد است نمی‌توان چیزی را اثبات کرد. دکتر سمیعی افزود از همین روست که در پایان‌نامه‌ها هرگز به‌دنبال اثبات نیستیم، بلکه از عباراتی مثل، «نشان می‌دهد» استفاده می‌کنیم.

سخنران در ادامه وارد بحث ملاک‌های تشخیص علم از شبه‌علم شد و سه ملاک را برشمرد:

• اثبات‌گرایان منطقي: تجربه‌پذيري (empirical verifiability)
• توماس كوهن: حل معما بر اساس علم مقبول (puzzle solving)
• كارل پوپر: ابطال‌پذيري (falsifiability).

دکتر سمیعی سه مصداق جنجالی برای شبه‌علم برشمرد:

• روان‌كاوي (psychoanalysis) مانند نظریات فروید که نمی‌توان آن را رد کرد.
• تحليل ايدئولوژيكی (ideology)، که از پیوند یک ایدة مرکزی و منطق ساده، موتوری تحلیلی پدیدار می‌شود. این ایدة مرکزی ممکن است از علم یا مذهب گرفته شده باشد. با ابزار تحلیلی برای همة مسائل دنیا راه‌حل ارائه می‌شود، ولی هرگز محک تجربه و ابطال ندارد.
• تحليل‌هاي ذهني (subjective) مانند تحليل گفتمان (discourse analysis)، که تحلیلی برای متون رسانه‌ای و سیاسی است.

دکتر سمیعی سخن پایانی خود را به پاسخ به این سؤال اختصاص داد که «آیا مرز علم و شبه‌علم در علوم انسانی و علوم اجتماعی با علوم طبیعی متفاوت است؟» وی در پاسخ به این سؤال به ذکر مواردی پرداخت که بر پایة آن علوم انسانی را عینی نمی‌دانند، از جمله: پیچیدگي بيشتر؛ تكرارناپذيري؛ تمرکز بر معنا، به جاي تمرکز بر رابطة علّي و معلولي؛ عيني (objective) نبودن و ذهني (subjective) بودن تحلیل‌ها چون تحليلگران خود انسان‌اند؛ سروکارداشتن با انسان با اراده و با حس تعمّد (intentionality).

پوپر تمامی این موارد را رد می‌کند و معتقد است علم اگر علم باشد، باید قدرت پیش‌بینی و تحلیل عینی داشته باشد. پوپر تنها مورد آخر را می‌پذیرد اما معتقد است که قابل‌کنترل است. وی برای غلبه بر آن به اصل عقلانیت متوسل می‌شود. الگوي پوپر براي تحقيق در علوم اجتماعي و انساني منطق يا تحليل موقعيت است (situational logic/analysis). از نظر وي در علوم انساني و اجتماعي نيز تحليلی عيني از نوع تحليل‌هاي علوم ديگر در «جهان سوم پوپر» امکان‌پذیر است.

در خاتمة نشست، پرسش و پاسخ برگزار شد.
[/av_textblock]

[av_slideshow size=’featured_large’ animation=’slide’ autoplay=’true’ interval=’5′ control_layout=”]
[av_slide id=’6620′ slide_type=” video=’http://’ mobile_image=” video_ratio=’16:9′ video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=” title=” link_apply=” link=” link_target=”][/av_slide]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6621′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=” video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=”][/av_slide]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6622′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=” video_controls=” video_mute=” video_loop=” video_autoplay=”][/av_slide]
[av_slide slide_type=’image’ id=’6624′ video=” mobile_image=” video_ratio=” title=” link_apply=” link=’lightbox’ link_target=”][/av_slide]
[/av_slideshow]